Бүгінгі күні жаһандық саясаттағы ең маңызды тақырыптардың бірі - климаттың өзгеруіне қарсы күрес. Дүниежүзіндегі елдер, соның ішінде Қазақстан да шығарындыларды және көміртегі бейтараптығын қоса алғанда, қоршаған ортаға теріс әсер етуді азайту стратегияларын қабылдауда.

Бірақ көміртексіздендіруде табысқа жетуге қандай технологиялар көмектеседі және бұл қиындықты жеңу үшін не істеу керек? Бұл туралы біз энергетика және экология мәселелерін зерттеу бойынша жетекші ғылыми орталықтардың бірі болып табылатын Fondazione Eni Enrico Mattei қорының атқарушы директоры Алессандро Ланцемен әңгімелестік.

 QG: Құрметті Ланца мырза, қайырлы күн. Маған Qazaq Green қауымдастығының атынан бүгінгі кездесу мен сұхбаттасу мүмкіндігі үшін алғысымды білдіруге рұқсатетіңіз. Сіз Энрико Маттей атындағы қорды басқарасыз. Осы орайда қордың қызметі және ұйымыңыздың жұмысында орнықты даму және энергетикалық көш түзеу мәселелері қандай орын алатыны туралы айтып берсеңіз?

Алессандро Ланца: Бұл мүмкіндік үшін ризашылығымды білдіремін. Мұнда болужәне сізбен сөйлесу мен үшін бір ғанибет. Итальян тілінде «Fondazione Eni Enrico Mattei» деп аталатын институтымыз 1989 жылы Епі негізін қалаған Энрико Маттейдің құрметіне арналған қор болып табылады. Жаңа ұйым болмаса да, ол әу бастан экономика мен энергетиканы экономикалық тұрғыдан зерттеуге ұмтылды. Демек, біздің мамандар негізінен эконометрикаға, модельдеуге, т.б. көбірек көңіл бөлетін экономистер. Демек, қор инженерлердің немесе басқа мамандардың техникалық мекемесі емес, ең алдымен ол экономистердің мекемесі. Бұл бағаларды, нарықтарды және сол нарықтарды қалай құру керектігін зерттейтінімізді білдіреді. Бұл біздің ең маңызды функциямыз. Бізде 100-ге жуық белсенді зерттеу жобалары бар. Кітаптарды да жариялаймыз және бұл біздің қызметіміздің негізгі бағыты.

QG: Керемет. Бүгін біз климаттың өзгерісі экономикаға қалай кері әсерін тигізіп жатқанын көріп, сезінеміз. Ауыл шаруашылығында туындайтын мәселелер, астық өнімділігінің төмендеуі, құрғақшылықтан зардап шегетін өңірлер, тұрғындардың жазда үйреншікті емес температураны сезінуі. Осы орайда экология әлемдік және ұлттық деңгейлерінде экономикалық саясаттың бөлігіне айналды. Бірақэнергетикалық көш түзеу нені білдіреді және климаттың өзгеруіне ол неліктен маңызды?

Алессандро Ланца: Климаттың өзгеруі, әрине, басты мәселе, өйткені ол келесі жарты ғасырда адамзат тап болатын ең елеулі қатер. Жердің қазіргі жағдайы онша жақсы емес. Мұны сіздердің елдеріңізден де көруге болады. Өздеріңіз де осыны бақылап жүрген шығарсыздар. Бүгінгі орташа температура осы мезгілдегі орташа деңгейден томен. Бірақ бұл Римгеде, Миланға да және жалпы Еуропаға да қатысты. Атмосферадағы СО2 шығарындыларының шоғырлануы - бұл қарсы тұруды қажет ететін нақты мәселе. Осы орайда энергетикалық көш түзеу негізгі, бірден бір шешім, бірақ оның құны әрине қымбат. Ол саяси күш пен саяси үйлестірудің мәселесі. Өздеріңіз білетіндей, СОР 28 деп аталатын келесі климаттық конференция екі аптадан кейін Дубайда өтеді және санынан көрініп тұрғандай, бұл осындай 28-кездесу. Біз сонда боламыз және ілгерілік қазірдің өзінде бар. Бірақ бұл өте қиын; техникалық күрделі және саяси өте күрделі оқиға. Ал алдағы бірнеше жылда біз көбірек қозғалысты күтеміз, өйткені біз айтқанымыздай, энергетикалық көш басты мәселе. Әрине, қазбалы отыннан жаңартылатын энергия көздеріне көшу керек. Бір түнде қазбалы отыннан жаңартылатын қуатқа ауысуға болады деген ой емес. Ол мүмкін емес, тіпті зияны да бар. Біз әлемдегі әрбір елдің бар мәселелеріне сәйкес келетін бірден бір шешімнің жоқ екенін нақты білеміз. Сондықтан бізтабиғи ресурстарға, соның ішінде қазба отынына бай, бірақ одан да көп нәрсені жасауға қабілетті осындай елдер үшін ұлттық шешімдер табуымыз керек. Сіздерге қазбалы отынға байланысы жоқэнергетиканы дамытуды жалғастыру қажет. Бұл алдағы жылдары атқарылуы тиіс іс. Келесі жарты ғасыр Жердің болашағы үшін түбегейлі маңызды кезең болады. Бұл тым қорқынышты болып естілуі мүмкін, бірақ соңғы алты айда көргеніміз өте қиын жағдай екеніне әбден сенімдімін. Үкіметтер де осы жағдайға зор көңіл бөліп қарауы тиіс.

QG: Иә. Сонымен, осы ғасырдағы мақсаттардың бірі - көміртегі бейтараптығы. Демек, осы бейтараптыққа қол жеткізу барысында энергетикалық секторды декарбондандыру аса маңызды рөл атқарады. Қазақстанда электр энергиясының шамамен 70%-ы көмірден және 6%-ға жуығы жаңартылатын көздерден өндіріледі. Италиядағы жағдай басқаша: электрлік өнімнің 47%-ы газдан, 37%-ы жаңартылатын көздерден алынады және шамамен 10%-ы көмір арқылы өндіріледі. Дей тұрғанмен, энергетикалық дағдарыс көптеген елдерге тым ауыр эсер етті. Сөз жоқ, Италия экономикасы да қазба көздеріне тәуелділіктен зардап шекті. Сіздің ойыңызша, төмен көміртекті энергия көздерінетезірек көшу мүмкін бе? Және де көптеген елдер белгілеген мерзімде карбон бейтараптығына қол жеткізу мүмкін бе? Басқаша айтқанда, мысалы Италия үшін 2050 жылдар және Қазақстан үшін 2060 жылдар.

Алессандро Ланца: Мақұл, карбон бейтараптығы дегініміз саяси мәлімдеме болсын. Бұл өте амбициялық мақсат өйткені біз көміртегі бейтараптығына ұмтыламыз. Көптеген елдердің карбон бейтараптығына қол жеткізуі мүмкін емес деген ойым айдан анық. Мәселе мынада: бейтараптыққа ұжымдық түрде көшуіміз керек.

Сонымен, кейбір елдерде, мысалы, Италияда, газ көп жерде, біз СОг мөлшері ең жоғары қазбалы отын болып табылатын көмірден азды-көпті бас тарттық.

Италияда табиғи газдың рөлі өте маңызды екенін білетін шығарсыз. Жалпы алғанда, елдерге қазба отындарынан қазбалы емес баламаларға көшу керек. Энергияның бірлігіне санағанда табиғи газдың құрамасындағы карбондық заттың үлесі аздау екенін ескерген жөн және мүмкіндігінше көмір емес, газ сияқты қазбалы отынды таңдау керек.

Мұнда, сіздердің елдеріңізде мен жаңартылатын энергия көздеріне көп инвестиция құйылып жатқанын көріп отырмын, бүл жақсы. Және де, жалпы ай- тқанда, елдеріңіздіңсу, күн жәнежел сияқты табиғи ресурстарға орасан зор әлеуеті бар. Демек, шамамен 10 жылдан кейін елдеріңіз өз жолын өзгертуі әбден мүмкін. Бірақ мәселе мынада, бізге қазір көш түзеу керек. Тараптардың басқа төрт конференциясына жұмсайтын уақыт жоқ. Олардың саны қазірдің өзінде 28. Айта беруді тоқтатып, нақты іске кірісу керек, өйткені біз не істеу керектігін қазір білеміз.

Дүние жүзіндегі елдер үшін - «Үлкен жетілік» елдері, «Үлкен жетілікке» кірмейтін елдер, өнеркәсібі дамыған және индустрияланбаған әлем, дамушы елдер - біз барлық жерде климаттың өзгеруінен туындайтын қауіпті, өте маңызды қатерді ескеруіміз керек. Жақында жарияланған Халықаралық энергетикалық агенттігінің «Әлемдік жаңа энергетикалық болжам» жағдайдың қаншалықты қауіпті екенін түсінуге қажетті барлық ақпаратты береді. Менің мақсатым адамдарды қорқыту емес бірақ мен климаттың өзгеруімен 30 жылдан астам жұмыс істеп келемін және мәселенің күрделеніп бара жатқанын айта аламын. Сіз климат өзгеруінің қоршаған ортаға тигізетін әсері, денсаулыққа әсер етуі, мысалы кейбір елдердегі өлім деңгейінің шамадан тыс жоғары болуы және одан әрі артуы туралы дұрыс айттыңыз. Бізге шынымен де бұл мәселені шешу үшін бірлесіп әрекет ету керек.

QG: Яғни, жалғасып кележатқан алаңдаушылық елдер мәлімдеген мерзімдерден де әлдеқайда маңызды, солай емес пе?

Алессандро Ланца: Иә, мәселе осында. Жаһандық алаңдаушылық бар болса да, бізгежекелеген аспектілерді ескеру қажет. Мысалы, мен энергияға қолы жетпейтін кедейлердің атынан бірнеше сөз айтқым келеді. Олар екі жақты дилеммаға тап болады, өйткені оларда біржағынан қолжетімділік жоқ, сондықтан олар, мысалы, ормандарды кесуді жалғастыруда, бұл оларды экологиялық босқынға айналдыруы мүмкін. Климаттың өзгеруі көп қырлы мәселе, сондықтан көпжақты ұстанымды қолдануымыз керек.

QG: Егер энергетикалық көш жылдам әрі сәтті болса, мемлекеттер бұрынғы көмір өндіруші аймақтардың аман қалуына көмектесуге мәжбір болады. Біз аймақтық декарбонизацияның ойдағыдай мысалдарын әртүрлі елдерден көреміз. Олардың аймақтарындағы бұл бағыттағы жұмыс көп жыл бұрын басталып, қазір жақсы нәтижелері бар. Осы аймақтардың экономикаларында қажетті қадамдар жасалып, энергетикалық көш түзеуге дайын екендіктерін көрсетті. Мысалы, Италия 2025жылға қарай көмір өндіру қорын жабатынын мәлімдеді. Газ инфрақұрылымыныңөтетемен қолжетімді болуына байланысты біздің елдегі жағдайға ұқсайтын Сардинияның мысалы да бар. Бүгінгі таңда Сардиниядағы электрэнергиясы негізінен көмірмен өндіріледі. 2020 жылы қазба көздерінен өндірілген электрэнергиясының өсімі 75%-ды құрады. Негізгі жаңартылатын энергия көздерінің, жел және фотоэлектр энергиясының үлесі келешекте жалпы элекгр энергиясын өндірудің 15% және 7%-ын қүрайтын болады. Сонымен, өңірлер энергетикалық көш түзеу барысында қандай мәселелерге тап болады және біз бұл мәселелерді қалай шеше аламыз?

Алессандро Ланца: Мен Сардинияда туып- өстім, сондықтан жағдайды өтежақсы білемін. Сіз айтқандай, Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін Италия, соңғы көмір электр станциясы 2028 жылы жабылуы тиіс Сардинияны қоспағанда, көмір өндіру жұмыстарын 2025 жылға қарай тоқтататынын мәлімдеді.

Қазір біз осы мерзімді өзгертудеміз, өйткені бізде әлі де табиғи газ мәселесі бар. Бірақ не болса да, жағдайымызға қарағанда, дүрыс айтқаныңыздай, көмір маңызды болып табылатын кейбір аймақтар бар, мысалы Польша немесеАҚШ. Дональд Трамптың сайлауалды науқаны кезінде көмір өндіру өнеркәсібін қолдау түрінің керекгігі талқыланды.

Еуропада бізде әлі де үлкен мәселе бар: Польша көмірдің көп мөлшерін өндіруді жалғастыруда.

Бірақ қайталаймын, бір ғана шешім жоқ. Елдер мен аймақтарды жеке-жеке бағалау керек. Әрине өтпелі кезең де болуы тиіс. «Жарайды, қазірден бастап барлық көмірді жауып тастау керек» деп айта алмайсыз, өйткені ол мүмкін емес.

Көмір әлі де маңызды. Шын мәнінде, көмір мұнайдан кейін энергияның әлемдегі екінші көзі болып қалып келеді, сондықтан бүкіл планета бойынша көмірдің көптеген кен орындары бар. Бастама жасап, балама шешімдер іздесе де Қытай немесе Үндістан сияқты елдер үшін, ол осы күнге дейін №1 маңызды сала. Олар басқа технологияларды да зерттейді, сондықтан шешімдерді әрбір аймаққа жеке бағалау керек. Бірақ әрин ежолды өзгерту қажет.

Егер сіз көмірден жаңартылатын энгергия көздеріне бірден көше алмасаңыз, көмірден газға уақытша өтуге болады. Бұл дұрыс бағыттағы қадам. Миллионнан астам тұрғындары бар шағын жер Сардинияда солай болатын шығар. Көмірді газбен ауыстыру да өтпелі кезең. Мен бәрін кенет бір сәтте жабу керек деп айтпаймын, өйткені бұның саяси тұрғыдан мүмкін емес екенін білемін. Сондықтан бізге көшпелі кезең керек.

Көшпелі кезең дегеніміз бір қалыптан екіншісіне өту және әртүрлі жерлерде нақты жағдайды есепке алу. Сондай-ақ адамдардың мүддесін ескеру, өйткені біз солар үшін қызмет етеміз, сондықтан әрбір саяси аймақ, әрбір саяси шешім адамдарға эсер ететінін және оларды қорғау керек екенін білуіміз керек. Польша ғажап жұмыс істеп жатыр, бірақ басқа елдер де қалмай келеді. Жоғарыда айтқанымыздай, көшпелі кезең дегеніміз бір қалыптан екіншісіне өту дегенді білдіреді және осы ретте біз бұл көшпелі кезеңді дұрыс ұйымдастыруымыз керек.

QG: Иә, әрине. Әрбір адам байсалды болып, экономикалық салдарды есте сақтауы керек.

Алессандро Ланца: Иә, бірақ сонымен бірге әлеуметтік әсер. Өйткені, егер сіз бір түнде жабу туралы ақылсыз шешім қабылдасаңыз, сізде әлеуметтік мәселе туындайды, өйткені сізге бұрын шахтер ретінде жалақымен өмір сүрген адамдарды қолдау қажет болады.

QG: Бүгінде жаһандық деңгейде парниктік газдарды азайту бойынша Париж келісімі бойынша міндеттемелер бар. Көптеген елдер көміртегі бейтараптығы стратегияларын қабылдады және Еуропалық Одақта көміртегі шығарындыларына шекара салықтары енгізілуде. Сонымен қатар, көмір электр станцияларының әлі де салынып немесе жаңартылып жатқаны туралы нақты деректер бар. Сіздің ойыңызша, бүгінде көмір өндіруге инвесторлар болашақта олардың акгивтері күтілетін тіршілік циклінің соңына дейін өмір сүре алмайтынын түсіне ме? Сізде олардың қазіргі мінез-құлқы жоққа шығару, үміт ету және саусақтарды айқастыру - классикалық сипатқа тән екендігі туралы сезім бар ма? Шынында да, энергияға ауысудан бас тарту сатысында тұрған және кететін пойыздың соңғы вагонына секіруге тырысатын инвесторлар мен компаниялар әлі бар.

Алессандро Ланца: Біріншіден, климаттың өзгеруімен күресу шаралары әлі де санкциялар жоқ деген мағынада заңды түрде міндеттелмейді және бұл күрделі мәселе, өйткені егер сіз адамдар белгілі біржолмен көлік жүргізе алмайды және айыппұлдар жоқ деп айтсаңыз, онда олардың сіз сұраған нәрсені орындауы үшін заңды және міндетті себеп жоқ. Мәселе мынада, тиісті ынталандырулар жоқ.

Сондықтан заңды түрде міндетті шешімдер бірінші қадам болып табылады. Климаттыңөзгеруі жөніндегі Шекті комиссияның барлық архитектурасы конвенцияның 2-бабында айтылғандай, біз ортақ, бірақ сараланған жауапкершілікті бөлісетініміз туралы қарапайым факгіге негізделген. Бұл дегеніміз, біз міндетті түрде бірікпейміз, бірақ біз біртұтас планетамыз. Демек, біздің болашағымыз үшін ортақ, бірақ сараланған жауапкершілік бар. Біз мұны істеуіміз керек. Сіз мұны істеуіңіз керек. Бұл тұрғыда Еуропалық Одақ алдыңғы қатарда. ЕО-ның көміртегі шығарындылары шекарасын реттеу механизмі (СВАМ) бүл мәселені шешу үшін жасалған құралдардың бірі болып табылады, бірақ оның қалай аяқталатыны анық емес. Еуропалық Одақта қалай көмірден жұмсақ бас тарту талқыланады. Бірақ, өздеріңіз білетіндей, қаржы секторы алғашқылардың бірі болып жауап беріп, «біз көмірге инвестиция салуды немесе салмауды ұсынбаймыз, өйткені бұл инвестиция 10 жылдан кейін табысты болатынын-болмайтынын білмейміз» -деді. Демек, қаржы секторы бұл тұрғыда нақты ұстанымға ие болды. Көптеген қорлар, мысалы, өз клиенттеріне инвестицияны қару-жараққа салуды үсынбайды, бірақ көмір немесе мұнай ше? Қайтадан, кейде әртүрлі жағдайлар арасында тепе-теңдік жоқ сияқты. Сонымен, Еуропалық Одақ саясатқа бағытталған тәсілдің жақсы үлгісі болып табылады, бірақ оны кез келген ел қабылдай алмайды. ЕО жер бетіндегі ең бай елдердің бірі екенін және шынын айтқанда, Еуропалық Одақ басқа елдердің қолынан келмейтін шараларды қабылдай алатынын үмытпаңыз. Демек, сіз Сахараның оңтүстігіндегі Африкада өмір сүру ұзақтығы 35 жыл болатын ЕО шешімін ұсына алмайсыз. Мысалы, Италияда өмір сүру ұзақтығы 82 жасты құрайды, сондықтан аймақтар мен елдер арасында үлкен айырмашылықтар бар.

QG: Мұнда ақиқат бар. Тарихи түрғыдан алғанда, өсіп келе жатқан энергия сұранысы мен әртүрлі қуат көздері мен технологиялардың қолжетімділігі арасында байланыс болған. Тарихи тұрғыдан алғанда, өнеркәсіптік революцияда ағаштан көмірге көшу рөлін еске түсіреміз. Сонымен, менің келесі сұрағым технология туралы. Энергия алмасуды жеделдетуде технология қандай рөл атқарады? Ал, сіздің ойыңызша, алдағы жылдары қандай технологиялар энергетикалық ауысуды жеделдетеді?

Алессандро Ланца: Біз климаттың өзгеруі туралы әңгімені біздің ұрпақтың зұлымдығы, үлкен мәселе деп санаймыз. Және бұл әрине шындық. Бұл ретте біз сандарға қарауымыз керек. Мысалы, қызық көрсеткіш болып табылатын өмір сүру ұзақтығын Англияда 1000 жылдан бастап есептеуге болады, сіз 1000 жылдан шамамен 1820 жылға дейін, көмір өнеркәсібі пайда болғанға дейін бізде орташа өмір сүру ұзақтығы 35 пен 40 жас аралығындағы болғанын көресіз. Осылайша, көмір кең ауқымда игерілгенде, технологияда орасан зор серпіліс болды. Шын мәнінде, энергияның ауысуы жаңа технологияға әкелетін жаңа энергия көздерінің бар екенін білдіреді және мүның әсерінен бәрі жақсы болады. Бұл бірінші өнеркәсіптік революцияның тарихы.

Содан кейін бізде мұнайға қатысты екінші ауысу болды, ол кейінірек келді, автомобильдер 1880 жылдардың соңында ойлап табылды. Көмірді пайдаланудағы серпілістен кейін, әсіресе Америка Құрама Штаттарында мұнай серпілісі болды, ал автомобиль өнеркәсібінің, сондай-ақ басқа да көптеген салалардағы өркендеу әркімнің жағдайын жақсартты.

Сонымен, менің айтайын дегенім, жаңа технологияларға отын қажет, көбінесежаңа отын. Бірақ мен қазіргі жағдайдажаңа отынды көріп отырған жоқпын, дегенмен адамдар сутегі туралы айтады. Бірақсутегі отын емес, ол маңызды болуы мүмкін, бірақ бізге шынымен қажет нәрсе мүмкін, 100 жылдан кейін - ол ядролық синтез. Ядролық синтез, сонымен қатар сутегі ойынды толығымен өзгертеді. Бірақ, өздеріңіз білетіндей, біз кем дегенде 2050 жылға дейін ядролық синтезді дамытуда айтарлықтай ілгерілеушілікті көре алмаймыз және одан кейін кем дегенде тағы 50 жыл қажет болады. Демек, бұл мен көзім тіріде көретін нәрсе емес. Бірақ сіз де оны көрмейсіз, өйткені біз 100 жылдық кезең туралы айтып отырмыз. Бірақ үміт мәңгілік!

Соған қарамастан, біз жаңа технологияларды күте отырып, қазір әрекет етуіміз керек. Әлем термоядролық синтез бойынша жұмыс істеуде: Еуропалық Одақ.АҚШ және басқа елдер термоядролық синтез бойынша жұмыс істеуде. Ядролық синтез - бұл бірінші, ең соңғы технологиялық шешім, бірақ оған жету үшін бір ғасыр қажет.

QG: Ғасырларға?

Алессандро Ланца: Иә, азырақ болуы мүмкін. Бірақ сіз бірінші демонстрациялық зауытты аяқтау үшін уақытқа жетекенін білесіз және ол шамамен 20 немесе 30 жылдан кейін дайын болады. Содан кейін сізге технологияны әзірлеуге уақыт қажет, бірақ термоядролық синтез болған кезде сізде арзан және таза энергия, арзан электр энергиясы болады, ал электр және судың көмегімен сутегін алуға болады. Сонымен, термоядролық синтезбен және сутегімен бізге енді мұнай қажет болмайды. Мәселе шешілді.

QG: Сіз сутегі энергетикасының дамуын айттыңыз. Бүгінгі таңда Еуропада сутегі газға балама және декарбонизация құралы ретінде қарастырылады. Бірақ сонымен бірге, жасыл сутегін өндіру айтарлықтай ресурстарды, суды және жасыл электр энергиясын қажет етеді. Сондай-ақ, сіз айтып өткендей, сутегі энергиясын дамытуға қажетті технологиялар әлі де соңғы сатыда. Сіз сутегі энергиясының қандай перспективаларын көресіз және алдыңғы сұраққа қосатын болсам, нарыққа шығу уақыты қандай?

Алессандро Ланца: Мен сізге басқа жауап бере аламын. Мен сізге әртүрлі емес, бірақ бірін-бірі толықтыратын бірнеше жауап бере аламын.

QG: Менің сұрайтыным, мұндай технологиялардың нарыққа шығуы қанша уақытты алады?

Алессандро Ланца: Ендеше, алдымен сутекті қарастырайық. Сутегі ерітіндінің бөлігі болып табылады. Әрине, бұл «шешім» емес. Ал сутегі біздің мәселелерімізді әртүрлі себептермен шеше алмайды. Әрине, кейбір салалар бар, мысалы, болат, онда сутегі өте пайдалы болуы мүмкін. Бірақ мен көліктерде сутегінің болу мүмкіндігін көрмеймін. Болашақта электромобильдер басым болады деп ойлаймын. Сутегі дамыған, сутегін алудың әртүрлі жолдары бар, сіз айтып өткендей жасыл сутегі де бар, бу бар, табиғи газ бен буды пайдаланып өндірілетін көк сорт, сондықтан химиялық процесс т.б. сутегін түзеді. Біз үшін маңызды нәрсе - мен қоғамды, әлемді, өнеркәсіпті айтамын – азотқа инвестиция салу.

Қорытынды: сутегіге инвестиция салғаныңыз үшін көп рақмет. Сутегі ерітіндінің бөлігі болып табылады. Кейбір салаларда бұл маңызды болады. Бірақ сутегі шешім болады деген идеяны ұмытыңыз. Сутегі - вектор, ол энергия көзі емес, бұл басқа әңгіме. Бірақбүл белгілі бір қолдануүшін пайдалы. Мысалы, сутекгі жүк көліктеріне, тауарды тасымал- дауға пайдалану идеясы бар. Бірақжүктерді жол мен сутегін пайдаланбай, пойызбен тасымалдау керек. Сонымен, сутегі маңызды болады, бірақ ол «ерітінді» емес, шешімнің бөлігі болып табылады.

QG: Рақмет сізге. Менің соңғы сұрағым, көмір- тегісіз тұрақты болашаққа деген көзқарасыңыз қандай?

Алессандро Ланца: Біздің алдымызда аса күрделі мәселе тұр және менің ойымша, біз әртүрліміз, сондықтан мәселеге әртүрлі жауаптар болады. Біз әлемде қиын кезеңдерді бастан кешіріп жатырмыз, бірақ кейде адамзат өте қысқа уақыт ішінде керемет нәтижелерге қол жеткізеді. АҚШ айға зымыран жіберуге шешім қабылдағанда, олар шешім қабылдап, сол кезде мүмкін емес болып көрінген 10 жылда зымырандарын жеткізді. Сондықтан кейде бізде ресурстар болады. Бізде де жақсы адамдар бар, ғалымдарымыз бар, жақсы университеттеріміз бар. Әлемнің кейбір бөліктерінде инвестициялауға ақша да бар. Мен табиғатым бойынша оптимистпін, сондықтан оны шешеміз деп ойлаймын. Шешімін табамыз. Өкінішке орай, қандай шешім болатынын айта алмаймын. Мен термоядролық синтезге сенемін және, менің ойымша, егер біз термоядролық синтез уақытында тірі болсақ, термоядролық синтез шешім болады. Бұл сөзсіз шешім болады, бірақ бұл біздің немерелеріміз үшін.

QG: Бұл немерелеріміз үшін өте жақсы жаңалық. Ланца мырза, уақытыңызды бөлгеніңізге рақмет. Жауаптарыңызға рақмет. Бүгін бәріміз бір нәрсені үйрендік деп ойлаймын.

Алессандро Ланца: Рақмет сізге. Сізге көп жұмыс істеу керек. Рақмет сізге!