Қазіргі әлемде тұрақты даму тақырыбы ұзақ мерзімді перспективада қоғам мен қоршаған ортаға оң әсер ететін қаржылық тұрақты, этикалық тұрғыдан табысты және әлеуметтік-бағдарланған бизнес-модель құруға бағытталған компаниялардың корпоративтік жауапкершілігінің ажырамас бөлігі болып қалуда. Бұл аспектілер қазіргі уақытта ESG стандарттарынан туындайды.

ESG стандарттарының тұрақты анықтамасы болмаса да, жалпы келесі сипаттаманы келтіруге болады. Экологиялык, стандарттар (Environmental) — бұл компанияның операциялық қызметіне қажетті табиғи ресурстарды тұтыну арқылы бизнестің қоршаған ортаға әсерін анықтайтын стандарттар. Әлеуметтік (SосіаІ) стандарттар бизнестің қоғамға әсеріне қатысты. Бұл — еңбекті қорғау және адам капиталы, адам құқықтары,теңдік, инклюзивтілік және жалпы қоғамның дамуына қатысты мәселелер. Корпоративтік басқару стандарттары (Governance) мемлекет пен мүдделі тараптар белгілеген заңдардың орындалуын қамтамасыз ететін корпоративтік тәжірибелер мен рәсімдерге қатысты.

Эпидемиологиялықаурулардан, әр түрлі табиғи апаттардан,аптап ыстықтан, ірі мұздықтардың еруінен, әлеуметтікжәне саяси сипаттағы әр түрлі мәселелер мен даулардан бастап, тұрақты даму мәселесі барған сайын өткір бола түсуде және компаниялардың жасыл» даму жолына көшуі сән үрдіс болуын тоқтатып, енді бұл жаңа шындыққа айналуда.

Бұл Дүниежүзілікэкономикалық форумның зерттеушілері экологиялық және әлеуметтік сипаттағы жаһандык, тәуекелдер классикалык, кірістілік тәуекелдеріне үстемдік ете бастағанын көрсететін «Жаһандық тәуекелдер туралы баяндама 2021» арқылы расталады (1-сурет), ол дәстүрлі бизнесті одан әрі бейімделуге итермелейді.

KPMG «Bigshifts, small steps» зерттеуінде есептілік жөніндегі жаһандык, бастаманың әдістемесіне сәйкес ESG стандарттарының өсіп келе жатқан танымалдылығын, атап айтқанда, G250 қатарындағы компаниялардың айтарлықтай санының климаттың өзгеруі, әлеуметтік аспектілер бизнес үшін қауіп болып табылатынын мойындауын растайтын статистиканы көруге болады (2-сурет).

2022 жылдың қаңтарында PwC жүргізген зерттеу (Жаһандык, инвесторлар сауалнамасы, 2022) респонденттердің 75%-ы «компаниялар қысқа мерзімді перспективада кірістілікті төмендетсе де, ESG мәселелерін шешуі керек» деп келіссе, басқа «Seven Business Case Benefitsofa Triple Bottom Line» (Willard, 2022) зерттеуі, егер қатардағы компания тұрақты дамудың озық тәсілдерін қолданса, ол өз пайдасын «үш-бес жыл ішінде кем дегенде 51-81%-ға» арттыра алатынын көрсетеді.

Бұл деректер ESG стандарттарын сәтті қолдану компанияның негізгі көрсеткіштеріне оң әсер етуі мүмкін деген болжамға әкеледі. Ғылыми жұмыстың зерттеу объектісі ESG стандарттарын ESI компаниясында қолдануға байланысты корпоративтік тәжірибелер болып табылады. Зерттеу нысаны анықталған корпоративтік тәжірибелердің Eni компаниясының негізгі тиімділік көрсеткіштеріне әсері болып табылады. Ғылыми жұмыс мәнмәтінінде негізгі көрсеткіштер деп қаржылык, нәтижелерді, операциялық тиімділікті және стратегиялық бәсекеге қабілеттілікті немесе мүдделі тараптар үшін тартымдылықты түсіну керек. Мақсатты растау немесе жоққа шығару үшін тиісті ақпаратты жинау, талдау және салыстыру, корреляциялық және мазмұнды талдауды қамтитын аралас зерттеу әдісі қолданылды.

Әрине, ESG стандарттарын бизнестің барлық секторлары жүзеге асырады, бірақ өндіруші сектордың компанияларына жоғары талаптар мен үміттер қойылады. Атап айтқанда, мұнай-газ компаниялары инвесторлардың, мемлекеттердің, экологиялык, қауымдастықтардың күнделікті қызметінің теріс салдарына байланысты мұқият бақылауда. 2015 жылы «Париж келісіміне» қол қойылғаннан кейін мұнай-газ компаниялары оларды өндіруге байланысты экологиялық және әлеуметтік мәселелермен күресуде ерекше рөл атқарғанын мойындады. Сонымен қатар, 2018 жылы Данияның PKA зейнетақы қоры «Париж климаттык, келісімінің мақсаттарына сәйкес келмеуі» себебінен бірқатар мұнай-газ компанияларын бағалы қағаздардың инвестициялык портфелінен алып тастаған «Мұнай-газ кешенін басқару және экономика проблемалары» ғылыми-экономикалық журналынан мысал келтіруге болады. Содан кейін бұл қор өзінің портфелінде 62 компанияның 12-сін қалдырды, ал 15 компанияны бақылауға қалдырды және 35 компанияны инвестициялаудан бастартты.

Өндіруші сектордағы компаниялар арасында Energy analytics арнасының талдауына сәйкес, мұнай қорларын бөлу үлесі бойынша Қазақстан Eni S.p.A. компаниясының портфолиосында жетекші 21%-ды иеленетіндігіне де байланысты.

Компания тиімділігінің (КРІ) ESG стандарттарын енгізумен байланысы туралы гипотезаны зерттей отырып, келесі мәліметтер алынды.

Жалпы, екі қарама-қарсы теорияны байқауға болады: мүдделі тараптар теориясы (Фриман теориясы) және ымыраға келутеориясы.

Фриманныңтеориясына негізделген зерттеулер барлык, мүдделі тараптардың этикалык мүдделерін канағаттандыру ұзак мерзімді тұрактылык пен тартымдылыкты тудырады, бұл компанияның каржылык көрсеткіштерінің зерттеу жоғарылауына әкеледі. Әр түрлі зерттеушілер ESG стандарттары мен EVA, EBITDA көрсеткіштері мен нарыктык капиталдандыру арасындағы оңбайланысты аныктайды.

Кейбіреулер компаниялардың каржылык көрсеткіштерініңөзара байланысын және олардың ESG рейтингінде орналасуын карастырады, бұл жоғары рейтингі бар ірі корпорациялар инвесторлардың тартымдылығы менүлкен каржылык көрсеткіштеріне кол жеткізеді деген корытындыға келеді. Баска зерттеулер ESG стандарттарын енгізу компанияның пайдасына U-тәрізді тәуелділікке ие екенін көрсетеді. Жаңа технологиялар мен процестерді бағалау үшін уакыт кажет, бірак компанияның көрінуінің жоғарылауымен пайда да артады. Жалпы, зерттеу деректері 2000-нан астам эмпирикалык жұмыстарды талдау негізінде 90%-дан астам оң байланыс бар екенін көрсетеді.

Ымыраға келу теориясы ESG стандарттарын енгізуді және оларды жүзеге асыру үшін кажетті шығындарды негізсіз деп санайды.

Айта кету керек, ESG компанияныңөндірістік немесе операциялык көрсеткіштеріне әсері туралы әдебиеттер жетіспейді,бұл терді талдау» функциясын колдана отырып колданылды. Осылайша, корреляцияны талдау берілген айнымалылар арасында статистикалык маңызды байланыс бар-жоғын бағалауға мүмкіндік береді.

ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖЕТІЛДІРУ

2022 жылғы есепке сәйкес, Eni интеграцияланған бизнес-модельдің үш тұткасы арқылы тұрақтылыққа қосқан үлесін арттыруға тырысады: 2050 жылға карай көміртегі бейтараптығы, Операциялык шеберлік және Даму альянстары («A Just Transition»). Eni бизнестің үнемі операциялық жетілдіруге бағытталғанын айтады, бұл дағдыларды дамыту мәселесінің осы аспектісін түсінуде алшақтық тудырады. ESG беделді капиталға әсері туралы эмпирикалық зерттеулер ESG рейтингтері мен компанияның беделі арасындағы айтарлыктай оң корреляцияны көрсетеді, бұл жоғары ESG рейтингтері әдетте компанияның жақсы беделіне сәйкес келеді деп болжайды.

Ғылыми жұмыста үш КРІ бойынша біріктірілген әдіснамалық тәсіл қолданылады:

ҚАРЖЫЛЫҚ ТИІМДІЛІК

Зерттеу үшін компанияның қаржылық тиімділігін аныктайтын кіріс, EBITDA және дивидендтердің кірістілігі сиякты көрсеткіштер таңдалды. Екінші айнымалының кейінгі корреляциясын аныктау үшін ESG парниктік газдардың тікелей шығарындылары бойынша Eni компаниясының метрикасы пайдаланылды. Парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін ESG стандарттарын енгізу өндірісті жаңа тиімді технологиямен камтамасыз ету және өндіріс пен операциялык процестерге өзгерістер енгізу үшін қосымша қаржылык шығындарға әкеледі деп болжануда. Талдау үшін Microsoft Excel-де корреляциялык модель компанияның соңғы жылдардағы деректеріне негізделген «Дерек және олардың денсаулығы мен қауіпсіздігін, сондай-акактивтердің тұтастығын корғау үшін әртүрлілікті кеңейту аркылы іске үнемі берілгендіктен көрінеді. Бұған қоса, Eni табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға және биоалуантүрлілікке,адам құқығын күрметтеуге және көтермелеуге катысты корғалатын аумактарды корғауға жәрдемдесу арқылы қоршаған ортаны корғауға үмтылады, бұл жеткізілім тізбегі мен клиенттер портфолиосының тұрақтылығы мен жақсаруына, сондай-ақ оның барлык нысандарында ашықтық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске бағытталған.

Операциялық жетілдіру мәнмәтінінде ғылыми жүмыс фактчекинг кағидаты ESG және ашықтық саясатын ілгерілету үшін Open-es платформа Фактчекинг қағидаты бойынша берілген параметрлер: сының мазмұнын талдау бойынша Open-es онлайн-платформасына контент-талдау жүргізеді (3-сурет).

Платформа платформада оқыту және ынтымақтастық арқылы жеткізушілерді турақты дамуға тартуға және олардың ESG метрикасын бағалауға бағытталған. Ғылыми жумыс Open-es-ті клиентке бағдарлау және ашықтық құралы ретінде пайдалану компанияның жұмысының маңызды көрсеткіші болып табылатын операциялықьжетілдіруге ықпал етеді деп болжайды.

МҮДДЕЛІ ТАРАПТАРМЕН ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛ

«А Just Transition» бағдарламасы аясында Eni барлық мүдделі тараптар үшін олардың сұраныстарын бақылау және жергілікті қауымдастықтарды пікір алмасу процессе тарту арқылы құндылық жасауға тырысады. «ESG performance, investor attention, and company reputation» зерттеуі мүдделі тараптардың үміттерін қанағаттандыру компанияның беделін жақсартатынын және ESG рейтингінде көрінетін беделді капиталдың жинақталуына ықпал ететінін атап көрсетеді. Ғылыми жұмыс мүдделі тараптармен өзара әрекеттесу арқылы беделді капиталды бағалауды мақсат етеді және мүдделі тараптардың саны мен жергілікті қауымдастық бастамаларына Eni инвестицияларының көлемі арасында корреляциялық талдау жүргізеді.

Жоғарыда келтірілген талдаулардан басқа, ғылыми жұмыс E, S және G параметрлері негізінде энергетика саласындағы ұқсас компаниямен Eni миссиясы мен стратегиясына салыстырмалы талдау жүргізеді (4-сурет).

Open-es платформасының мазмұнын талдауұсынылған ақпарат ESG өлшем шарттары бойынша жалпыі қабылданған бағалау стандарттарына сәйкес келеді деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Платформада қолжетімді сапалы контент тұрақтылық пен әлеуметтік жауапкершіліктің маңызды аспектілерін көрсетеді, соның ішінде этикалықбасқару, қоршаған ортаны қорғау, және әлеуметтік инновация 4 модельді қоса алғада (5-сурет).

Сондай-ақ, платформада Қазақстанның профайл секциясында тіркелген жеткізушілердің саны туралы статистикалық деректер жиналды. Статистикалық шолу платформада негізінен орташа компаниялардың тіркелгенін көрсетті. Олардың көпшілігі әлеуметтік және басқару факторлары бойынша жоғары рейтингтерге ие, бірақэкологиялықстандарттар олардыңтұрақты дамуында маңызды рөл атқармайды. Мұнай-газ өнеркәсібінде, кәсіби қызметтерде және қонақүй бизнесінде жоғары көрсеткіштер байқалады. Талдау ESG стандарттары бойынша өзін-өзі бағалауға әр түрлі салалардың белсенді қатысуын көрсетеді, бұл платформаның бизнес қауымдастыққа кең әсерін және оның компанияларды тұрақты тәжірибелерді қалыптастыруға тарту қабілетін көрсетеді. Дегенмен, ESG көрсеткіштерін тіркеуге және одан әрі бағалауға және өсіруге көбірек жергілікті жеткізушілерді тарту қажеттілігі бар.

E, S, G стандарттары бойынша қосымша салыстырмалы талдау (Eni және осыған ұқсас сектор компаниясы) қорытындылары бойынша екі компания да ірі халықаралык, энергетикалык, компаниялардың қатарынан бола отырып, берілген параметрлер бойынша айтарлықтай прогрессивті, бірақ баламалы деңгейді көрсететінін көрсетеді. Алайда, олардың тәжірибесі әлемдік трендтерді қадағалауға немесе жергілікті компаниялардың қазіргі тәжірибесін жақсарту үшін гэп-талдаулар жүргізуге көмектеседі.

Қолданылатын әдістемелерді егжей-тегжейлі талдау және олардыңосы зерттеу мәнмәтінінде қолданылуын бағалау шеңберінде ғылыми жұмыс кешенді ұсыныстар береді және алынған зерттеу нәтижелеріне байланысты қолданыстағы шектеулерді бөліп көрсетеді. Бұл шектеулер мыналарға әкеледі:

•  ESG тақырыбыныңауқымы және әдебиеттің шектеулері

•  әлемнің ірі инвесторлары ұсынған инвестициялык, климаттың көңіл-күйі

•  әдістемелік шектеулер (бірыңғай стандарттар мен метрикалардың болмауы)

Осы шектеулерді ескере отырып,ғылыми зерттеулерді жалғастыру маңызды:

• компаниялардың қаржылық және операциялык, өнімділігіне және тиімділіктің басқа да негізгі көрсеткіштеріне ESG әсерін бағалаудың бірыңғай стандарттары мен әдістемелерін әзірлеуге бағытталған;

• деректерді кешенді талдауды және ESG стандарттарын енгізетін компанияларды ұзақ мерзімді бақылауды қамтиды.

Зерттеу болжамына қайта оралсақ, қазіргі уақытта компаниялардың қызметінде ESG стандарттарын сәтті қолдану қаржылық өсуді, операциялық тиімділікті және стратегиялық бәсекеге қабілеттілікті немесе мүдделі тараптарүшін тартымдылықты қолдай отырып, олардың негізгі көрсеткіштеріне оңәсер етуі мүмкін, бұл сұрақтың жауабы Eni компаниясының мысалында мұқият қарастырылғанын атап өткен жөн.

Жергілікті қауымдастықтар үшін әлеуметтік бастамаларға салынған инвестициялардың саны мен мүдделі тараптардың саны арасында әлсіз кері байланыс бар. Инвестициялардың ұлғаюы мүдделі тараптардың өсуіне және компанияның беделінің жақсаруына әкелуі мүмкін деп болжанғанымен, нәтижелер осы екі айнымалы арасындағы байланыс күткендей тікелей емес екенін көрсетеді

Зерттеу нәтижелері бойынша ғылыми сұраққа ішінара жауап алынды деген қорытынды жасауға болады.Алайда, келесі аспектілерді ескеру қажет:

• көпжылдық деректерді ескере отырып, ESG мен қаржылык, нәтижелер арасында себеп-салдарлық байланыс орнату үшін егжей-тегжейлі зерттеу қажет. ESG стандарттарын енгізу әрдайым жедел қаржылык, пайда әкелмейтінін, бірақұзақ мерзімді оң әсер етуі мүмкін екенін ескеру қажет;

• деректердегі әлсіз байланыс міндетті түрде ESG стандарттарының тиімсіздігінің көрсеткіші емес;

• бір компанияның мысалы басқа компаниялар мен салалардағы жағдайды толык, көрсете алмайды.

Дегенмен, ғылыми жұмыс ESG стандарттарының әсерін түсінудің маңызды негізін қалағанын және дәлірек және негізделген нәтижелерге қол жеткізуүшін қосымша зерттеулер жүргізу қажеттілігін атап өткенін атап өтуге болады.