ЭЛЕКТРОМОБИЛЬДЕР ҮШІН ЫНТАЛАНДЫРУ МЕН СУБСИДИЯЛАР

2024      жылы электромобильдер әлемдік нарықтағы автомобильдердің жалпы санынан 16% құрады. Көптеген елдердің үкіметтері бұл үрдісті жалпы көлік жүйелерін көміртексіздендіруге және оның ішінде электромобильдерді енгізуге басымдық беру арқылы қолдайды. Статистикаға сәйкес, 2022 жылдың аяғында әлемдегі электромобильдерді сату бойынша көшбасшылар Батыс Еуропа елдері мен Қытай болды (1-сурет)

Бұл үрдісті қолдаудың негізгі құралдары электромобильдерді сатып алуға субсидиялар, салықтық жеңілдіктер және кедендік баждардан босату болды. Мысалы,Армения, Беларусь, Қазақстан және Қырғызстанда тұрақты тұратын азаматтарға кедендік баждарды төлеуден босату бойынша жеңілдіктер беріледі. Алайда, электромобильдерге иелікету, пайдалану және билік ету Ресей Федерациясында азаматтығы және/немесе тұрақты тұрғылықты жері бар адамдарға берілмейді.

Норвегия электромобильдерді сату бойынша әлемдік алаңда көш бастап тұр. Ол электромобильдерді пайдалануды ынталандыру мақсатында заңнамалық бастамаларды қабылдаған алғашқы елдердің бірі. 1990 жылдардыңөзінде Норвегия үкіметі электромобильдерді сатып алу/импорттау салығынан, жыл сайынғы жол салығынан, ақылы жол ақысынан және басқа да көптеген міндетті төлемдерден босату үшін бірқатар шаралар қабылдады . Енгізілген салық жеңілдіктері электромобильдерді сатып алуға және оларды арзанырақ пайдалануға мүмкіндік берді. Бұған қоса, 2024 жылғы 17 ақпандағы CNBC TV «How Norway Built An EV Utopia While The U.S. Is struggling to Go Electric» деректі фильмінде ұсынылған ақпаратқа сәйкес елде электромобиль иелері үшін тегін автотұрақтар бар, оларға автобус жолақтарымен жүру құқығы және паром өткелдері мен ақылы жолдарға жеңілдіктер берілген, сондай-ақ оларға 25% қосылған құн салығы (ҚҚС) қолданылмайды. Мұндай бастамалар бүгінгі күнге дейін жалғасуда, бұл, өз кезегінде, Норвегияда электромобильдердің санын арттырады.

Таяу шет елдерге келетін болсақ, мысалы, Өзбекстанда келесі нормативтік актілер қабылданды: 2022 жылғы 19 желтоқсандағы «Электромобильдер өндірісін ұйымдастыруды мемлекеттік қолдау жөніндегі шаралар туралы» және 2022жылғы 19 желтоқсандағы «Электромобильдерді пайдалану инфракұрылымын кеңейту жөніндегі шаралар туралы». Электромобильдерді әкелуге жеңілдіктер бар олар үшін кедендік баждарды да, акциздік салықтарды да төлеудің қажеті жоқ. Сондай-ақ, сатуды ынталандыру мақсатында мемлекет Өзбекстан Республикасында өндірілген және елдің ішкі нарығында сатылған электромобильдерді сатып алушыларға кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлеменің бір бөлігін өтейді.

Қазақстанда кедендік баждардан босатудан басқа, электромобильдердің иелері «жеке пайдалануға арналған тауарлармен байланысты жекелеген мәселелер туралы» Еуразиялық экономикалық комиссия Кеңесінің 2017 жылғы 20 желтоқсандағы шешіміне З-қосымшаның 9-тармағы негізінде 2025 жылғы 31 желтоқсанға дейін көлік салығын төлеуден босатылады . Сонымен қатар, «Кәдеге жарату төлемін есептеу әдістемесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2021 жылғы 2 қарашадағы бұйрығына 3-қосымшаға сәйкес 2021 жылғы 4 шілдеден бастап электромобильдердің иелері кәдеге жарату алымын төлеуден босатылды.

ЗАРЯДТАУ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫ МЕН ИНФРАҚҰРЫЛЫМ, ОЛАРДЫҢ ПРОБЛЕМАТИКАСЫ

ГЭлектромобильдер саласын дамытудың негізгі шектеуі «EV range anxiety» деп аталатын құбылыс болды, яғни бұл электромобиль жүргізушілерінің жоспарланған маршрутқа батарея жеткіліксіз болуы мүмкін және жол бойында зарядтау станцияларының желілері болмайды деген қорқынышы . Зарядтау станцияларының инфракұрылымын жедел дамыту диапазонға қатысты алаңдаушылық проблемасын шеше алады. Баратын жеріне қарамастан, электромобиль жүргізушілері өз маршруттарында зарядтау нүктелерін оңай таба алатындығына және осы зарядтағыштардың сенімділігіне сенімді бола алатындығына сенімді болуы керек. Норвегияда электромобильдермен ең«тығыз қоныстанған» елде зарядтағыштардың, олармен байланысты төлем жүйелері мен қосымшаларының сенімділігі мен стандарттауының жоқтығы әлі де бар - әр компанияның өз қосымшалары мен төлем әдістері бар.

Қазіргі уақытта бүкіл Қазақстан бойынша 269 зарядтау станциясы жұмыс істейді, бұл өте аз (2-сурет). 

Негізгі проблема Алматы, Астана, Шымкент сияқты ірі қалалардан тыс жерлерде электромобильдер үшін электр зарядтарының аз саны, сондай-ақ олардың трассаларда болмауы, бұл қалалар мен елдер арасында көлікпен жүруге мүмкіндік бермейді.

Қазақстанның ірі қалаларында автокөліктерді гараждарда, автотұрақтарда, зарядтау станцияларында және жеке үйлерде зарядтайтын зарядтау кұрылғылары бар. Дегенмен, қазіргі уақытта тұрғын үйлерде зарядтау станцияларын орнатуға тыйым салынуда, бұл электромобильдермен жүретіндер үшін бірқатар қолайсыздықтар тудырады. Сонымен ұзақ сапарларды жоспарлайтын электромобиль жүргізушілерінің алаңдаушылығын жеңу үшін электромобильдерге сәйкес және тиімді зарядтау инфрақұрылымын құру керек. Бұл жүргізушілердің сенімін орнатуға және оларды өз маршруттарында зарядтау станцияларын оңай таба алатындығына және олардың сенімділігіне сүйенетініне сендіруге көмектеседі, бұл, сайып келгенде, электромобильдерді қабылдау инфрақұрылымын жеделдетуге ықпал етеді.

ҚАЗАҚСТАНДА ЭЛЕКТРОМОБИЛЬДЕР САЛАСЫН ДАМЫТУ

Қазіргі жағдайда бұл саланы дамытудың негізгі факторы кауіпсіздік стандарттарын, экологиялық талаптарды және экономикалык, ынталандыруды коса алғанда, электромобильдерді танымал етуге және инфрақұрылымды дамытуға ықпал ететін заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдау болып табылады. Электромобильдерді сатып алуды ынталандыру үшін қазіргі заңнамаға толықтырулар мен өзгерістер енгізу, сондай-ақ электр энергиясына бағытталған нормативтік актілерді әзірлеу кажет болуы мүмкін:

• электромобильдерді сатып алуды қолдаудың қосымша шаралары;

• зарядтау станцияларының желілерін стандарттауға арналған нормативтік актілер;

• зарядтау инфрақұрылымын жолдар мен ғимараттардыңжаңа құрылысына біріктіру актілері.

Алматы әкімдігінің баспасөз қызметінің мәліметінше, 2024 жылы елордада электромобильдік инфрақұрылым бағдарламасын әзірлеп, мегаполисте қосымша 150 зарядтау станциясын орнату жоспарлануда, олартротуар тұрақтары бойында және алаңдықтұрақтарда орналасады. Бұл жобаны жүзеге асыру үшін 10 әлеуетті жеке инвестор тартылды.

Қазақстанда электромобильдерге арналған зарядтау станциялары бойынша жаңа міндетті нормалар 2024 жылғы 22 сәуірде қабылданды. Өнеркәсіп және кұрылыс министрлігі Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдык, шаруашылык, істері комитетінің бұйрығына сәйкес «Қалалық және ауылдық елді мекендерді кала құрылысы, жоспарлау және салу» бөлігінде Қазақстан Республикасының кұрылыс нормаларына елді мекендердің аумағында электр көлігі үшін зарядтау сервистік инфрақұрылымын орнатуды ұйғаратын 11.1.5-тармақпен толықтыру көзделеді. Зарядтау станциялары автожанармай құю және автогаз кұю станцияларында, техникалык қызмет көрсету станцияларында, автотұрақтарда,жол бойындағы сервис объектілерінде, сондай-ақтұрғын үй, қоғамдық-іскерлік және өндірістік аймақтарда орналастырылуы мүмкін. Бұған коса, автотұрақтарды салу кезінде енді жабдықталған зарядтағыштары бар электромобильдерге орын беру кажет, тек зауыттық зарядтау станцияларын пайдалануға рұқсат етіледі. Автожанармай кұю және автогаз кұю станцияларында жылдам және өте жылдам зарядтау станцияларын орнату, сондай-ақ АЖҚС мен АГҚС-та кресло-арбамен козғалатын мүгедектерге арналған электромобильдерді зарядтау үшін кемінде бір орынның болуы ұсынылады.

Электромобильдерді зарядтау станцияларының инфрақұрылымын құрудан баскджеке кәсіпкерлер мен компанияларды жаңартылатын энергия көздерін пайдалана отырып, осы салаға инвестиция салуға ынталандыру маңызды. Электромобильді инфрақұрылымды инвестициялау бағдарламасы зарядтау инфрақұрылымын дамытуға инвестиция салғысы келетін жеке кәсіпкерлер мен компаниялар үшін субсидияларды, гранттарды немесе жеңілдетілген несиелеуді қарастыруы мүмкін. Мұндай бағдарлама жеке инвестицияларды ынталандыру тетіктерін, мысалы, салык, жеңілдіктерімен немесе мемлекеттік-жекеменшік серіктестіктетіктерімен біріктіре алады.

Зарядтау станциясының инфрақұрылымына инвестиция салу жаңа жұмыс орындарын ашады және экономикалықөсуге ықпал етеді, сонымен бірге электромобильдерге және техникалык, қызмет көрсету, жөндеу және техникалык, қолдау сияқты байланысты тауарлар мен кызметтерге сұранысты ынталандырады. Жаңартылатын энергетика саласындағы жаңа технологиялардың дамуына әсер етуі де маңызды. Мысалы, өз күн батареяларында немесе жел кондырғыларында жұмыс істейтін зарядтау станцияларын кұру және орнату бойынша норвегиялық тәжірибені енгізуге болады, олар өздері электр энергиясын өндіреді. Қолда бар жеңілдіктерден баска, зарядтау станцияларының инфракұрылымын дамыту үшін үкіметтен ауылдыкаудандарды субсидиялау бағдарламасын әзірлеуге болады.

Қорытындылай келе, Қазакстанда электромобильдер саласын дамыту пайдаланушыларға колжетімді және ыңғайлы зарядтау станциялары желілерінің инфракұрылымына инвестицияларды ынталандыратын тиісті заңнаманы кабылдауды камтитын кешенді тәсілді талап ететінін атап өткен жөн. Бұл шаралар экологиялық жағдайды жаксартуға, дәстүрлі энергия көздеріне тәуелділікті азайтуға ыкпал етеді және инновацияларды дамыту және жаңа жұмыс орындарын кұру аркылы экономикалыкөсуді ынталандырады.