Өзбекстан Республикасы Париж келісімі бойынша өз міндеттемелерін орындау мақсатында жаңартылатын энергия көздерін кең ауқымды пайдалануды жүзеге асырады. Осы саладағы жобалармен шетелдік инвесторларды, халықаралық қаржы институттарын және жеке капиталды тарта отырып, «Өзбекгидроэнерго» АҚ айналысады. «Өзбекгидроэнерго» АҚ Басқарма Төрағасының инвестициялар жөніндегі бірінші орынбасары Фозил Махмудов журнал тілшісіне не атқарылғаны, перспективалар жайлы әңгімеледі.

- Өзбекстан қабылдаған жаңартылатын энергетика саласындағы негізгі мақсаттар қандай және қаржы институттары жаңартылатын энергетиканың дамуын қалай ынталандыра алады?

- Өзбекстан Республикасында жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) құрылғыларын пайдалануды дамыту экологиялық проблемаларды болдырмау, қазбалы энергетикалық ресурстарға сұранысты өтеу мақсатында, сондай-ақ экономиканың жаңа секторын қалыптастыруға жәрдемдесу мақсатында жүзеге асырылады.

Өзбекстанда энергия тиімді және шағын көлемді ЖЭК жобаларына инвестиция салғысы келетін адамдар саны өсуде. Алайда, электр энергиясын сату бағасы, әсіресе сатып алу тарифі бұл жобаларға қызығушылықты төмендетеді. Сондықтан Энергетика министрлігі қазіргі уақытта Еуропалық даму және қайта құру банкінің және Дүниежүзілік банктің техникалық қолдауымен Экономикалық консалтинг қауымдастығымен жаңа тарифтік әдістеме бойынша жұмыс істеуде.

Сонымен қатар, Азия даму банкі таратылған ЖЭК-ті дамытуға техникалық қолдау көрсетеді және қазіргі уақытта пилоттық жобаны ұйымдастырады. Бұдан басқа, Энергетика министрлігі тарифтік әдіснамаға қатысты алдын ала әдіснаманы әзірледі (қоса беріліп отыр), ол қарау үшін ұсынылды. Жоғарыда көрсетілген жобалардың қорытындылары бойынша алынған қорытындыларды пайдалану және тиісті ұсыныстарды қайта өңдеу жоспарлануда. Ұсыныстар ведомствоаралық келісіммен мақұлданған кезде тиісті шешім жобасы әзірленетін болады.

Нарықтық ортаны ұйымдастырудың және салаға инвестициялар енгізудің негізгі факторы болып табылатын теңгерімді тарифтік әдіснаманы қабылдау ЖЭК пайдалану үшін қауіпсіз және тиімді орта құруға мүмкіндік береді деп есептеледі.

Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік негізінде ЖЭК су электр станцияларының жобаларын іске асыру бойынша халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастық жүргізілуде. Қаржы мекемелері техникалық қолдау көрсету және ЖЭК жобалары бойынша тендерлердің ашықтығын қамтамасыз ету үшін тартылады, бұл инвестициялық жобаның тартымдылығын және әлеуетті инвесторлардың қызығушылығы мен сенімін арттырады.

- 2018 жылы Өзбекстан Париж келісімін ратификациялады және 2030 жылға қарай ЖІӨ бірлігіне парниктік газдар шығарындыларын 2010 жылғы деңгейден 10%-ға азайту бойынша ұлттық міндеттеме қабылдады. Өзбекстандағы осы өтпелі процесті жаңартылатын энергетика секторы қалай жеделдете алады? Мұнда гидроэнергетикалық жобалардың рөлін көрсете аласыз ба?

- Өзбекстан Республикасы 2018 жылы ратификациялаған Париж келісімі шеңберіндегі міндеттеме бастапқы ұлттықүлес ретінде анықталды және Біріккен Ұлттар Ұйымының 2021 жылғы қарашада Глазгода өткен климаттың өзгеруі жөніндегі конференциясында Өзбекстан республикасы бұл көрсеткішті 35%ға арттырды. Өзбекстан Республикасы Париж келісімі бойынша өз міндеттемелерін орындау мақсатында жаңартылатын энергия көздерін кең ауқымды пайдалануды жүзеге асырады.

Өткен кезеңде бірнеше инвестициялық жобалар жаңадан құрылғанын атап өткен жөн. Сондай-ақ, қазірдің өзінде ауқымды гидротехникалық құрылыстардың салынуы және қолданыстағыларын жаңғырту жоғары қарқынмен жүргізілуде.

Осы шығармашылық жұмыстар мен осы салада жүргізілген реформалардың нәтижесінде энергетика секторы, соның ішінде гидроэнергетика секторы жылдан-жылға дамып келеді. Егер цифрларға қарайтын болсақ, соңғы 5 жылда іске асырылған жобалар есебінен өндіруші қуаттар 2017 жылғы 1 731 МВт-тан 2021 жылы 2 054 МВт-қа дейін ұлғайтылады. 2017-2021 жылдары қосымша 323 МВт жаңа қуат пайдалануға берілді. Атап айтқанда, қазіргі заманғы 13 жаңа гидроэлектр станциясы салынды, ал жұмыс істеп тұрған 9 гидроэлектр станциясы қазіргі заманғы талаптарды ескере отырып, толық жаңғыртылды. 2017-2021 жылдары қосымша 244 МВт жаңа қуат пайдалануға берілді.

- Париж келісімі мен Глазгодағы жақында өткен COP26 конференциясы аясында Өзбекстан уәде еткен мақсаттарға жету үшін қандай қадамдар жасалады?

- Мақсат ЖЭК-тен өндірілетін электр энергиясының үлесін 2030 жылға қарай 25 пайызға дейін арттыру. ЖЭК үлесін ұлғайту бірыңғай энергия жүйесін оларды қабылдауға қабілетті деңгейге дейін өзгертумен бір мезгілде жүзеге асырылады. Бұл жұмыстар, атап айтқанда, жаңа электр желілерін салумен және ескілерін қайта құрумен, энергия жүйесін цифрландырумен, икемді энергия көздерін тұрғызумен және ескі жылу электр станциялары портфелін жаңартумен, Орталық Азияның өңірлік энергетикалық жүйелерін үйлестірумен, кадрлардың кәсіби даярлығын жетілдірумен бір мезгілде жүргізіледі.

Энергетика министрлігі әзірлеген және бекіткен «2020-2030 жылдары Өзбекстан Республикасын электр энергиясымен қамтамасыз ету тұжырымдамасына» сәйкес, ол 5 ГВт күн фотоэлектрлік және 3 ГВт жел электр станцияларын салу арқылы өнеркәсіптік ауқымда жаңартылатын электр станцияларының санын арттыруға бағытталған.

- Өзбекстан Үкіметі мен халықаралық ұйымдар арасындағы Өзбекстанның жасыл экономикаға көшуін жеделдету жөніндегі ынтымақтастық нәтижесінде қандай ірі жобалар жүзеге асырылуда? Тиімді қолдау көрсету үшін халықаралық ұйымдар Өзбекстанның қаржы нарығының қандай ерекшеліктерін ескеруі керек? Жаңғыртылатын энергия көздері саласындағы жобаларды қаржыландыру үшін қаржы институттары мен Өзбекстан Үкіметі арасында қандай да бір ынтымақтастық бар ма?

-  Өзбекстан Республикасы Министрлер кабинетінің 2021 жылғы 14 сәуірдегі № 217 қаулысына сәйкес «Өзбекстан Республикасының мемлекеттік бюджеті қаражатынан энергия тиімді және энергия үнемдейтін құрылғыларды сатып алуға және осы мақсаттарға алынған кредиттер бойынша пайыздық шығыстардың бір бөлігін жабуға өтемақы бөлу тәртібі туралы ереже» бекітілді, онда ЖЭК станцияларын орнатуға өтемақы беру тәртібі көзделеді.

Жаңартылатын энергия көздерін өндіретін кәсіпорындардан алынған ақпаратқа сәйкес, 2019-2020 және 2021 жылдардың өткен кезеңінде Өзбекстан бойынша үй шаруашылықтарында, кәсіпорындарда және әлеуметтік сала объектілерінде қуаты 3 494 кВт болатын 2 679 күн фотоэлектр станциялары және қуаты 6 274 Гкал болатын 2 476 күн су жылытқыштары енгізілді.

Отын-энергетикалық ресурстарды әртараптандыру және қазба энергия көздеріне тәуелділікті азайту үшін «Өзбекстан Республикасын 2020-2030 жылдарға арналған электр энергиясымен қамтамасыз ету тұжырымдамасында» келтірілген нысаналы параметрлерді мысал ретінде келтіруге болады. Осы параметрлер бойынша 2030 жылға қарай 5 ГВт күн фотоэлектрлі, 3 ГВт жел, 2,4 ГВт атом, 3,4 ГВт гидроэлектр станцияларынан және 15 ГВт көмір мен газ жылу электр станцияларынан портфель қалыптастыру жоспарлануда.

Ауыл шаруашылығы мен суды басқарудың, сондай-ақ муниципалды басқарудың органикалық қалдықтарының әлеуеті салыстырмалы түрде аз болғанымен, оны биоэнергияның энергетикалық ресурсы ретінде дамытуға болады. Осы ресурстарды пайдалану кезінде басқа мемлекеттік ұйымдармен өзара іс-қимылда бірқатар жұмыстар жүргізу талап етіледі. Сондай-ақ жеке сектордың биоэнергетикалық ресурстарды пайдалануға қатысуын көздей отырып, еркін кәсіпкерлік ортаны қалыптастыруды және жеке сектордың жобаларын қаржыландыруды қолдау қажет болады.

Елдің гидроэнергетикасына келер болсақ, «Узбекгидроэнерго» АҚ жоспарларына 2022­2026 жылдары жалпы қосымша қуаты 857 МВт болатын 19 ірі жобаны әзірлеу және іске асыру кіреді, оның ішінде 2022 жылы қуаты 268 МВт 7 жоба, онда 3 жаңа құрылыс жобасы және 4 жаңғырту жобасы бар; сондай-ақ 2023-2024 жылдары қуаты 171 МВт 10 жоба және 2025-2026 жылдары қуаты 418 МВт 2 жоба көзделген.

Азия даму банкінің гранты бойынша 2021 жылы республиканың гидроэнергетикалық әлеуеті талданды және ұсынылған ұсынымдарға сәйкес гидроэнергетиканы дамытудың 2030 жылға дейінгі бағдарламасы әзірленді.

Жаңа ГЭС салу және жұмыс істеп тұрғандарын жаңғырту бойынша 30-дан астам инвестициялық жобаны іске асыру бойынша үлкен жұмыс жүргізілуде, бұл бағытта үлкен жұмыс жүргізілуде, жергілікті және шетелдік маңызы бар сала мамандары тартылуда.

2017-2021 жылдары «Узбекгидроэнерго» АҚ жаңа ірі, орта және шағын ГЭС-терді пайдалануға беру есебінен қолданыстағы 36 ГЭС-ті 50-ге дейін ұлғайғанын, ал елдің жиынтық гидроэнергетикалық қуаты бүгінде шамамен 2054 МВт-ты құрайтынын мақтанышпен айта аламыз.

-   Өзбекстанда гидроэнергетика саласында бірнеше ірі инвестициялық жобалар күтілуде. Сіз олар туралы айта аласыз ба және Өзбекстан олардан қандай пайда көреді?

-   Соңғы 5 жылда Өзбекстан Республикасында 13 жаңа гидроэлектр станциясы пайдалануға берілді. Тағы 9 гидроэлектр станциясы жаңғыртылды. 2020-2022 жылдары «Узбекгидроэнерго» АҚ ресейлік компаниялармен бірлесіп, 144 млн еуро сомасына ресейлік банктердің кредиттерін тартып, Өзбекстанда қуаты 269 МВт болатын бес гидроэлектр станциясын салып, жаңғыртады.

Өзбекстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 10 желтоқсандағы № ПП-44 қаулысының негізінде 14 перспективалы жобаны іске асыру жоспарлануда, оның 11-і мемлекеттік-жекешелік әріптестік қағидаттары негізінде іске асырылады.

Қазіргі уақытта мемлекеттік-жеке меншік әріптестік негізінде ГЭС құрылысының 7 жобасын іске асыру жоспарланып отыр, олардың тұжырымдамалық жобалары мен техникалық-экономикалық негіздемелері (ТЭН) әзірленуде. IFC-пен (Халықаралық қаржы корпорациясы) МЖӘ негізінде жобаларды іске асыру үшін тендерлік құжаттаманың тәуелсіз халықаралық сарапшысын әзірлеу мәселелері бойынша талқылау жүргізілуде.

«Ташкент облысының Бостон ауданында Ходжикент гидроаккумуляциялау электр станциясының құрылысы» жобасының техникалық-экономикалық негіздемесін (қуаты 200 МВт) қазіргі уақытта K-Water корпорациясы (Корея) ағымдағы жылғы 15 ақпанда «Узбекгидроэнерго» АҚ мен K-Water арасында қол қойылған Өзара түсіністік туралы меморандум негізінде әзірлеуде. Жобаның алдын ала ТЭН тамыз айында аяқталады, ал ағымдағы жылдың қазанынан бастап жобаның техникалық-экономикалық негіздемесінің түпкілікті нұсқасын әзірлеу процесі басталады деп күтілуде.

Сонымен қатар, 2030 жылға дейін Ташкент облысындағы Пскем өзенінде «Жоғарғы Пскем ГЭС-ін салу» (қуаты 100 МВт), Сурхандария облысындағы Топаланг өзенінде «Мизут-Кштут ГЭСін салу» (қуаты 75 МВт) сияқты перспективалы ірі жобаларды іске асыру жоспарланып отыр.

-   Трансформация және инновация саласында қандай шаралар мен іс-әрекеттер орындалғанын айта аласыз ба?

-   «Бизнес-ортаны жақсарту және жеке секторды дамыту арқылы тұрақты экономикалық өсу үшін жағдай жасау жөніндегі тұрақты реформалар туралы» Өзбекстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 8 сәуірдегі № УП-101 жарлығында көзделген «Узбекгидроэнерго» АҚ трансформациялық процестерін жеделдету жеке сектордың қатысуымен және мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарттарында инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде қаржы-экономикалық ортаның тартымдылығын арттыру үшін жүзеге асырылатынын атап өткен жөн. Олар жақын болашақта «Узбекгидроэнерго» АҚ-да басым бағыттар ретінде қарастырылады.

-    Сұхбат үшін рахмет.

АНЫҚТАМА ҮШІН:

Орищук Роман Николаевич (Ресей) 2021 жылдан бастап «Гидропроект» АҚ бас директоры болып табылады.

«Узбекгидроэнерго» АҚ-ның шаруашылық қызметін әртараптандыру, су электр станцияларына арналған шағын және орта турбиналар мен агрегаттар өндірісін іске қосу мүмкіндігін зерделеуден басталды. «Узбекгидроэнерго» АҚ-ның 2018-2021 жылдардағы қаржылық есептілігі Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының (ХҚЕС) негізінде дайындалды және кейіннен PwC халықаралық консалтингтік компаниясынан оң баға алынды. Fitch Ratings халықаралық рейтингтік агенттігіне сәйкес «Узбекгидроэнерго» АҚ 2020 жылы «B+» («Оң») халықаралық кредиттік рейтингін берді, ол 2021 жылдың қазан айында «BB-» («Тұрақты») деңгейіне көтерілді. 2022 жылы «BB-» алу күтілуде, бұл тұрақты қаржы-экономикалық жағдайды көрсетеді және шетелдік инвесторлар мен халықаралық қаржы ұйымдары үшін «Узбекгидроэнерго» АҚ тартымдылығының артқанын растайды.

«Узбекгидроэнерго» АҚ-да инновациялық технологияларды енгізу жаңартылатын энергия көздері негізінде гибридті электр станцияларын жобалау және пайдалану ерекшеліктерін зерделеуден басталды. Гибридті электр станциялары — бұл бір станцияда электр энергиясын өндіретін гидро, күн және жел генерациясының «қоспасы». Біздің жағдайда гибридті электр станциясын қайта салу немесе қолданыстағы ГЭС-ті жаңғырту (трансформациялау) жоспарлануда.