Жаңа жылдың басы еліміздің жұртшылығы үшін жақсы жаңалықпен есте қалды - Қазақстан Президенті Қазақстан Республикасының жаңа Экологиялық кодексіне қол қойды. «Қазақстанның экологиялық ұйымдары қауымдастығы» ЗТБ Басқарма төрайымы Айгүл Соловьева журнал тілшісімен әңгіме барысында экологиялық қауіпсіздік мәселелерін реттейтін құжатқа қандай жаңалықтар енгізілгені, жаңа кодекстің қандай мақсаттар мен міндеттер қоятыны туралы әңгімеледі.

-     Айгүл Сағадыбекқызы, Мемлекет басшысы жыл басында ел Парламенті қабылдаған ҚР Экологиялық кодексіне қол қойды. Осы құжат қандай жаңашылдықтарды болжайды және біздің еліміз үшін қаншалықты маңызды?

-      Елдегі қоршаған ортаны жақсартумен айналысатын және оған қуанатын жұртшылықтың пікірінше, 2021 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енетін жаңа Экологиялық кодекс маңызды және адамдардың қажеттіліктеріне сай келетін құжат ретінде қабылданады. Ол өзіне Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінің үздік тәжірибелерін жинақтағанын негізге алайық. Бірінші кезекте, жұртшылық рөлінің күшеюін атап өткім келеді, өйткені кодификацияланған актіде оның мемлекеттің шешім қабылдауына қатысуы айқындалған. Мысалы,жергілікті атқарушы органдар қабылдаған актілердің экологиялық тиімділігін бағалау, мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу, өнеркәсіптік кәсіпорындардың ҚОӘБ жүргізгеннен кейін экологиялық рұқсат алуы тәрізді. Экологиялық ақпарат иелерінің экологиялық ақпарат беру міндеті белгіленген. Қауымдастықосы нормаларды бекітуге өзүлесін қосқанын атап өткен жөн. Біз Экологиялық кодекстің түжырымдамасын әзірлеуге қатыстық, содан кейін редакция жобасын талқылау кезінде министрлік пен Парламент Мәжілісінің жұмыс топтарында белсенді еңбек еттік. Әкімшілікжәне қылмыстық жауаптылық шеңберінде заңды, сондай-ақ жеке тұлғаларға жауапкершілікті күшейту ұсынылды. Мысалы, ағаштарды кескені үшін әкімшілік айыппұл мөлшері 5 есеге ұлғайтылды және қайта құқық бұзушылықорын алған жағдайда, айыппұл ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда кесуді қоса алғанда,1500 АЕК-ке дейін ұлғайтылады.

Кодексте жаппай экологиялық реттеуден бас тарту көзделеді және ол 4-санатүшін күшін жойды, ал 3-санаттағы объектілерге декларациялау көзделген. Бақылаушы органдардың негізгі назары І санаттағы ірі кәсіпорындарға аударылатын болады және олар үшін ғана міндетті экологиялық сақтандыру көзделген.

«Ластаушы төлейді» қағидаты енгізілді, ол бұзушылықты түзетуді міндеттейді. Заң бұзушы заңға сәйкес табиғатқа келтірілген зиянүшін өтемақы төлеуі керек. Мысалы, 2007 жылғы 9 қаңтардағы ҚР Экологиялық кодексі «төле де, ласта» қағидатына негізделді, ол ластағаны үшін эмиссияларды төлеуге рұқсат беруді көздеді. Кешенді экологиялық рұқсат алуға ниетті кәсіпорындар 2025 жылдан бастап талаптарға сәйкес тұтынылатын ресурстарды қысқартуды, энергия тиімділігін арттыруды, жүзеге асырылатын эмиссиялардың қатаң мониторингін, қоршаған ортаға әсерді барынша азайтуға мүмкіндік беретін қалдығы аз, тиімді жаңа технологияларды, технологиялық шешімдерді пайдалануды және т.б. қамтитын ең озық қолжетімді техникалар қағидаттарына көшуі тиіс.

Ең озық қолжетімді технологиялар (ЕОҚТ) қағидаттарына көшкені үшін мемлекет кәсіпорынға қоршаған ортаға ластануды азайтуүшін төлемді «қайтарады», ал эмиссияларды жүзеге асыру үшін олар кешенді экологиялық рұқсаттар (КЭР) алады. Олардың шеңберінде эмиссиялар нормативтері айқындалып қана қоймай, қоршаған ортаға шығарындыларды азайту шаралары да белгіленеді. ЕОҚТ енгізуден бас тартқан жағдайда төлемніңүдемелі мөлшерлемесі қолданылады - екі, төрт және сегіз есе. Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар ҚРҮкіметі қабылдаған экологиялық стандарттарға сәйкес келуі тиіс, бұл, іс жүзінде, Қазақстанның барлық салалары үшін бірыңғай талаптарды қолдануға мүмкіндікбереді. Оның ішінде елге әкелінетін технологиялар үшін. Ал алдыңғы кодекс саланың қоршаған ортаға әсерін ескерместен, жеке тәсілді регламенттеді.

-     ҚР Экологиялық кодексін әзірлеу аясында Экология министрлігі, сарапшылар қоғамдас- тығы, жұртшылық оның ережелерін талқылау бойынша үлкен жұмыс атқарды. Келесі қадамдар қандай? Осы құжатты іске асырудың соңғы нәтижесі қандай?

- Кодексті іске асыру үшін нормативтік құқықтық актілер әзірлеу қажет, ал олардың саны 150-ге жуық. Қауымдастық бұл процеске белсенді қатысады. Қабылданған кодекс толыққанды іске асыруүшін қосымша тетіктерді көздейді, сондықтан барлық мүдделі тараптардыңбір мақсатқа - қоршаған ортаға әсерді азайту жөніндегі күш-жігерін біріктіру қажет. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі, сондай-ақжергілікті атқарушы органдар қоршаған орта сапасыныңелдік, сондай-ақ өңірлік нысаналы көрсеткіштерін (ҚОСНК) айқындау жөнінде жұмыс жүргізуі тиіс, ол бойынша бұған дейін тәжірибе жинақталмаған. Қойылған міндеттердің бүкіл жиынтығын және оларды шешуді ескере оты­рып, табиғи ресурстарды тұтынуды қысқарту, таза технологияларды қолдану және өндіріс қалдықта- рының пайда болуын азайту көзделеді. Экология- лық менеджментті енгізу кәсіпорынныңтиімділігін арттырудың, энергия ресурстарынүнемдеудің, өндірістіңөсімдіктер мен жануарлар әлеміне әсерін азайтудыңсенімді құралы болады.

Кодекске сәйкес автоматтандырылған мониторинг жүйелері мен қоршаған ортаны қорғаужабдығын орнату, сондай-ақ объект орналасқан жерді тазарту жөніндегі іс-шараларды жүргізу міндетті болады. Қазақстанда белгілі бірдәрежеде қоршаған ортаны қорғауға бағытталған көптеген заңнамалық актілер қабылданғанын атап өткен жөн. Оларға Жер қойна- уы және жер қойнауын пайдалану туралы кодексті, су, жер, кәсіпкерлік кодекстерін, сондай-ақ «Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы» ҚР Заңын жатқызуға болады. Бірақ олардың бар- лығы салалық қағидат бойынша әрекет етеді.

-      Экологиялық кодекстің жаңа редакциясын талқылау барысында экологиялық қауымдас- тық пен экономиканың дәстүрлі салаларының өкілдері, бүгінде дәстүрлі отын-көмірмен электр энергиясының жартысына жуығын тұтынатын металлургтер арасында қайшылықтар туындады. Негізгі қайшылық неде? Оны қалай жеңуге болады? Консенсусқа қол жеткізілді ме?

Менің ойымша, ірі бизнестің қоршаған ортаны жақсарту қажеттілігі туралы жалпы түсінігі бар, өйткені олардың отбасылары мен балалары да ластанған ауамен дем алады. Олар бүкіл халықпен бірге суды пайдаланады, зиянды заттар төгіліп, тозған топырақта өсірілген өнімдермен қоректенеді. Өндірісті жаңғырту шығындары және олардың ауқымдығы мен ауырлығы туралы мәселе туындаған кезде - бұл басқаша. Дау, негізінен, олардың көзқарасы бо­йынша ЕОҚТ-ға салынуы тиіс, өнеркәсіпшілер жасаған триллион есептеулертуралы болды. Алайда, экологиялық қоғамдастық пен Экология министрлігі тарапынан нақты түсіндірулерден кейін пікірталас біртіндіп бәсеңдеді. Табиғатты қорғаушылардың негізді дәлелдерінің бірі - бекітілген тәсіл әлемдік тренд болып табылады жәнежасыл рельстерге көшу жолынан бастартқанжағдайда ЕО-ғаэкспорттау кезінде шекара салығын төлеуге тура келеді.

Қазіргі уақытта дамыған елдер оның мөлшері мен өндіріп алу шарттарын талқылауда, өйткені бұл ел­дер көміртегі ізі көп өнімдерді жібермеу үшін транс- шекаралық реттеуге байыпты түрде кірісті. Бизнес үшін тек қорытынды жасап, басты сұраққа адал жауап беру керек: модернизация жүргізіп, бәсекеге қабілетті болу керек пе, әлде өз маржасынан төлеп, тұрақты даму серпінін жоғалту керек пе? Халықтың қажеттіліктерін ескерместен өз мүдделерін қорғау және мәселені жан-жақты қарастырмау- бұл кешегі күн. Себебі кодекс реттеу тәсілдерін түбегейлі өзгертті. Әлемдік қоғамдастық «лас» технологияларды қолдану арқылы өндірілетін тауарларға қойылатын талаптарды күшейтуде, ал кәсіпорынның экологиялық қауіпсіздігі оны бәсекеге қабілетті етеді.

-     Экологиялық саясат саласында тағы не істей аламыз? ҚР Президенті Қ. Тоқаев айтқандай, өртті өршітпей, «басып оза» жұмыс істей аламыз ба? Ол үшін не қажет?

-      Бүгінде экологиялық саясат Қазақстанныңсауда және экономикалық әріптестері болып табылатын көптеген елдердің күн тәртібіндегі алғашқы тар- мақтардыңбірі болып табылады. Біз Париж келісіміне қосылдық, Экологиялық кодексті әзірледік, ЖЭК-ті дамытамыз, «экономиканы көгалдандыруды» жаңа экономикалықсаясаттыңбасты қағидаттарыныңбірі ретінде белгіледік, ірі қалалар ауасыныңластануын азайту мәселелерін шешудеміз. Сонымен қатар, осы саладағы халықаралық тәжірибені бақылаған кезде, біз артта қалып, қуып жетуге тысырып жатқандай көрінеміз. Кодекс қабылданғанға дейін Қазақстанда нысаналы көрсеткіштер бойынша есептеулер жүргізілмегенін, барлық салалық ведомстволарды тарта отырып, кешенді тәсілге аз көңіл бөлінгенін атап өткім келеді. Жаңа кодекс барлық мемлекеттік органдарға міндеттер қояды.

Озық факторда Қазақстанның «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдамасы және ISO 14001 (эко­менеджмент) стандарттары үлкен рөл атқаруы тиіс, ал    Экологиялық кодекс осы талаптар мен стандарттардың барлығын біріктіруге мүмкіндік береді. Он- дағы жаңалықтарға ең озық қолжетімді технологиялар жөніндегі анықтамалықты, сондай-ақ олардың негізінде кешенді экологиялық рұқсаттар берілетін қорытындыларды, олар бойынша деректерді де жатқызуға болады. Осылайша, жоғарыда айтылғандардың бәрі бір мақсатқа - қоршаған ортаға әсерді азайтуға үйлесімді түрде бағынатын болады, ал «айналма» экономиканы енгізу осы мақсатқа жетуді күшейтеді.

Жабық цикл экономикасы материалдар бірнеше рет пайдаланылатын жәнеұзақ қызметету мерзіміне есептелген тауарларды емес, өнімдерді бірлесіп пайдалануды және қызметтерді сатып алуды қарастырады. Осы уақытқа дейін Қазақстанда желілік экономика қолданылды: тауарлар әлі күнге дейін шикізаттан өндіріледі және барынша ықтимал мөлшерде сатылады, ал нәтижесінде қоқысқа лақтыры- лады. Кодекстің қабылдануымен біртекті тауарларды дайындау кезінде материалды қызмет ету мерзімі өткеннен кейін немесе аралық кезеңде қайта пайдалану мүмкіндігі беріледі, бұл қалдықтар санының азаюына әкеледі. Бұл, өз кезегінде, қалдықтарды шикізат ретінде барынша пайдалануға және оларды Еуропалық Одақпен ұқсастығы бойынша жіктеуге мүмкіндік береді.

-     ҚР Президенті Қ. Тоқаев климаттық амби- циялар бойынша саммитте сөйлеген сөзінде Қазақстанның 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына жететінін мәлімдеді. Бұл мақсат біздің еліміз үшін нені көздейді? Бұл экономика үшін қандай салдарға немесе қайта құруларға әкеледі? Ол тым өршіл емес пе?

-      Кез келген мақсатқа, оның ішінде өршіл мақсаттарға қол жеткізу стратегиялық құжатта жазылуы тиіс және оны іске асыру үшін іс-қимыл жоспары қажет. Менің білуімше, Мемлекет басшысы Қазақстан «шығарындыларды азайту және экономиканы көміртексіздендіру» мақсатына қол жеткізуге бағытталған ұзақ мерзімді даму стратегиясын әзірлейтінін атап өтті. Бұл бағытта жұмыс басталып кетті. Осы ниеттерді растай отырып, Экологиялық кодексті әзірлеу кезінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық шарттарда айқындалған және Қазақстан қол қойған міндеттемелер инкорпорацияланғанына назар аударғым келеді.

Кодексте Париж келісіміне ерекше назар аударылған, сондықтан зиянды шығарындыларды ғана емес, сонымен қатар парниктік газдарды да азайту, соның ішінде ел халқын климаттың өзгеруіне бейімдеу шаралары қарастырылған.

Біздің елімізде көп нәрсе өзгереді және біз декларациядан жағдайды нақты жақсартуға көше аламыз деген үлкен үміт Президенттің 26 ақпандағы №520 Жарлығына байланысты. Онда 2025 жылға дейінгі 3 бағыт бойынша жалпыұлттық басымдықтар нақты айқындалған, олардың барлығы көтерілетін «Азамат ретінде алынбайды және сұранысқа ие болмайды: барланған көмір қорынан - 80%; табиғи газ - 50%; мұнай - 30%. Көмірсутек шикізатының жаңа кен орындарын барлауға және игеругелицензиялар берудің тоқтатылғаны туралы жариялаған алғашқы ел Франция болды. Барлық елдерден ең қысқа мерзімде ПГ шығарындыларының шыңына шығу және оларды абсолютті қысқартуға кірісу талап етіледі. Сонымен қатар, дамыған елдер дереу шаралар қабылдауы керек, өйткені ПГ шығарындылары адамдарүшін климаттың қолайсыз өзгеруіне әкеледі, яғни оған зиян келтіреді, демек, оның өз бағасы болады.

Қазіргі уақытта біздің елімізде сауда биржалары бар, заңнама аясында Қауымдастық квоталар мен көміртегі бірліктерінің сауда алаңын дамыту бойынша жұмыс жүргізуде. Қазақстан үшін бұл өте маңызды, себебі Президент Қасым-ЖомартТоқаевтың 2 млрд. ағаш отырғызу бастамасы да парниктік газдар шығарындыларын сіңіретін нарыққа өзүлесін қоса алады. Шығарындылардың әлеуметтік құны туралы түсінік бар және ол СО2-бал. тоннасы үшін 37 АҚШ долларынан басталып, 2020 жылға қарай бір тонна үшін 42 долларға дейін, ал 2050 жылға қарай - 69 долларға дейін өсімі болжануда.

Энергия үнемдеу және ЖЭК дамытуға ынталандыратын тәсілдерді енгізу мәселесі өте маңызды. Өйткені, нәтижесінде атмосфераға шығарындылар мен төмен көміртекті құрамды азайту біздің еліміз үшін бірінші кезектегі міндет болып отыр.

Бізде энергия тиімділігі, жаңартылатын энергия көздері және ластануды азайту бойынша инвестициялардың жақсы мысалдары бар. «Бурное Солар-2» жобасы - өршіл күн паркі, көмір мен мұнайға қазіргі жоғары тәуелділікке қарамастан, жеке қызығушылық көрінісініңоң белгісі болып табылады. Мысалы, 2017 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жалпы қуаты шамамен 300 МВтЖЭК пайдаланатын 50-ге жуық кәсіпорын жұмыс істеді, 2016 жылы өндірілетін электр энергиясыныңүлесі 1%-ды құрады, бірақ біз одан жоғары мақсаттарға ұмтылуымыз керек. БізЖЭКтолыққанды дамуына кедергі келтіретін сын-қатерлерді де түсінеміз деп ойлаймын. Бұл -ұлттықдамудың негізгі детерминанттары және инновациялар үшін бастама болмаған орта мен инфрақұрылым. Сонымен қатар, электр энергиясының 70%-дан астамы көмірэлектр станцияларының ескірген жабдығында өндірілетіні, ал саланың өзі атмосфераға көмірқышқыл газының 80%-ын шығаратыны баршаға мәлім. Қазіргі уақытта ЖЭО-ны газға ауыстырудың және жасыл технологияларға көшудің қарқынды процесі жүріп жатыр және оған Экологиялық кодекс пен Президент бастамашылық еткен басқа да басым бағдарламалар енгізілгеннен кейін қарқын беріледі деп үміттенемін.

 -   Мемлекеттік деңгейде қалың бұқара ара- сында экология мәселелерін насихаттау жоспарлануда ма? Азаматтардың табиғатқа деген қарым-қатынасы «ластама», «айналаң- ды тазалықта ұста», «келер ұрпақ үшін сақта» қағидаттарына сүйенуі және қоғамның жалпы мәдениетінің бір бөлігіне айналуы үшін қан- дай амалдар қолдану қажет?

-   Қазақстанның экологиялық ұйымдарының қауымдастығы студенттерді, мектеп оқушыларын, қоғамды ақпараттандыру бойынша жұмыс жүргізуде. Климаттың өзгеру мәселелерін түсіндіру бойын­ша өнеркәсіптік кәсіпорындардың ұжымдарын қоса алғанда. Жоғарыда мен кодексте адам денсаулығы, экологиялық жүйелер, қоғам және экономика үшін климаттың өзгеруі нәтижесінде қолайсыз салдарлар мен залалдардың алдын алу және азайту, климаттың өзгеруіне осалдықты азайту, сондай-ақ климаттың өзгеруіне байланысты қолайлы мүмкіндіктерді пайдалану жөніндегі мақсаттар белгіленетінін атап өттім. ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі жыл бойы кодекстің жобасын Қазақстанның барлық өңірлерінде талқылағанын атап өту қажет.

Халықтың қалың жігі арасында қоршаған ортаны қорғаужөніндегі мәселелерді насихаттау, сөзсіз, қажет екенін атап өткен жөн, бірақ бұл қадамды әр азамат өзінен және бала тәрбиелеп отырған әр отбасыдан бастау керектігіне назар аударғым келеді...

-   Сұхбатыңыз үшін рахмет!