2023 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстанда электр энергиясын бірыңғай сатып алушы моделі енгізілді және электр энергиясының теңгерімдеуші нарығы нақты уақыт режимінде жұмыс істей бастады.

Бұл жаңалықтар жаңартылатын энергия көздері секторында көптеген, атап айтқанда, электр энергиясын өндіру көлемін тиімді жоспарлауға (болжауға) және ЖЭК объектілерінің электр энергиясын өндірудің жоспарлы және нақты мәндері арасындағы теңгерімсіздіктер үшін қаржылық жауапкершілігіне байланысты сұрақтар туғызды. Бұл шолуда ҚР-да инвестициялық-тартымды ЖЭК нарығын құруға бағытталған тиісті нормативтік құқықтық актілерді пысықтау үшін реттеуші органдарды қоса алғанда, ЖЭК нарығына қатысушылардың назарын аудару мақсатында осы сұрақтар қаралды.

Бірыңғай сатып алушы моделі

Бірыңғай сатып алушы «Жаңартылатын энергия көздерін қолдау жөніндегі есеп айырысу-қаржы орталығы» ЖШС болып табылады. ҚЕАО бірыңғай сатып алушы ретінде энергиямен жабдықтаушы, энергия беруші ұйымдарға, тұтынушыларға және нарықтың басқа да субъектілеріне сату үшін энергия өндіруші ұйымдардан (оның ішінде ЖЭК объектілерінен) электр энергиясын сатып алады.

2023 жылғы 1 шілдеден бастап бірыңғай сатып алушы бірыңғай сатып алушымен бұрынғыдай электр энергиясын сатып алудың ұзақ мерзімді шартын жасасқан ЖЭК объектілерінен жоспарлы, нақты емес көлемді (ЖЭК объектілері өндірген және ҚР энергия жүйесіне жеткізілген электр энергиясын) сатып алады.

Бұл өзгеріс ЖЭК объектілерін электр энергиясын өндіруді тиімді болжауды жүзеге асыруға ынталандыруға бағытталған және ЖЭК объектілеріне «KEGOC» АҚ бекітетін электр энергиясын өндіру-тұтынудың тәуліктік кестелеріне қосу үшін электр энергиясын өндірудің жоспарлы көлемін ұсыну міндетін жүктейді.

PPA бар ЖЭК объектілері операциялық күннің алдындағы тәуліктің таңғы сағат 8:00-ге дейін ЭТН жүйесінде жүйелік оператор бекітетін электр энергиясын өндірудің тәуліктік кестесіне енгізу үшін операциялық тәулікке сатуға өтінім беруі тиіс. Тәуліктік кесте әр күнтізбелік тәулікке электр энергиясын өндіру мен тұтынудың сағаттық шамаларын реттейді.

Бұл ретте ЖЭК объектілері көрсетілген тәуліктік кестеде өндіріс-тұтыну теңгерімі сақталған жағдайда, электр энергиясын нақты өндіру сағаты басталғанға дейін 2 сағаттан кешіктірмей тәуліктік кестені ұлғайтуға түзетуді жүзеге асыра алады.

Айта кету керек, ЖЭК объектілерінен электр энергиясын жеткізу тәуліктік кестелерді қалыптастыру кезінде басымдыққа ие (қуат нарығына қатысатын немесе PPA жоқ ЖЭК объектілерінен басқа). Басым генерация ЖЭК объектілері үшін маңызды болып табылады, өйткені тәуліктік тұтыну кестесінің сағаттық көлемі асып кеткен жағдайда, жүйелік оператор басым генерациялау кестесіне қосылмаған объектілердің сатуға арналған өтінімдерінің сағаттық көлемін төмендетуі мүмкін.

Тәуліктік кесте бірыңғай сатып алушымен өзара есеп айырысу үшін түпкілікті құжат болып табылады. Бірыңғай сатып алушы жүйелік оператор тәуліктік кестеде бекіткен электр энергиясының жоспарлы көлемі үшін ғана төлейді. 2023 жылғы 1 шілдеден кейін PPA жасасқан ЖЭК объектілеріне ақы төлеу тәулік сайын (операциялық тәуліктің сағат 12:00-ден кешіктірілмей) жүргізілуі тиіс, бірақ ЖЭК объектілері төлемнің бір бөлігін есептік айдан кейінгі айдың 45 күнтізбелік күні ішінде алады.

Алайда, ЖЭК объектілерінің электр энергиясын өндіруі өзгерістерге ұшырайтынын ескере отырып, ЖЭК объектілерінің объективті және нақты болжамдарын ұсыну күрделі міндет болып табылады және электр энергиясын өндірудің нақты деректері жоспарлы көлемнен айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін. Жоспарлы көлемдерден мұндай ауытқулар (теңгерімсіздіктер) ЭТН-де реттелуге жатады.

ЖЭК объектілерінің теңгерімсіздігі

ЭТН 2023 жылдың 1 шілдесінен бастап нақты уақыт режимінде жұмыс істейді, бұл операциялық күнде пайда болатын электр энергиясының сағаттық теңгерімсіздіктерін физикалық және қаржылық реттеуді қамтиды.

Теңгерімсіздік электр энергиясын кВт.сағ тұтынудың жоспарланған және нақты сальдосының айырмашылығы болып табылады. Тиісінше, ЭТН екі тауарды сатып алады және сатады:

·                 оң теңгерімсіздіктерді жабу үшін теңгерімсіздік электр энергиясы (мәні нөлден үлкен (теріс емес) теңгерімсіздік, кВт.сағ); және

·                 теріс теңгерімсіздіктер (мәні нөлден аз (теріс) теңгерімсіздік, кВт.сағ).

Егер ЖЭК объектісінің көрсетілген жоспарлы көлемі электр энергиясының нақты өндірілген көлемінен асып кетсе, онда оң теңгерімсіздік пайда болады; және керісінше, егер ЖЭК объектісінің көрсетілген жоспарлы көлемі нақты өндірілген көлемнен төмен болса, онда теріс теңгерімсіздік пайда болады.

ЖЭК объектілерінен теңгерімсіздіктерді қаржылық реттеуді бірыңғай сатып алушы жүзеге асырады. Бұл ЖЭК объектілері электр энергиясын өндіру мен тұтынудың күнделікті кестесінің жоспарлы режимдерінен ауытқу үшін мына жолмен қаржылық жауапкершілікке тартылатынын білдіреді:

·                 теңгерімдеуші электр энергиясын бірыңғай сатып алушыдан сатып алу арқылы оң теңгерімсіздіктерді жабу; және

·                 теріс теңгерімсіздіктерді бірыңғай сатып алушыға сату.

Осы мақсатта PPA жасасқан және электр энергиясының көтерме сауда нарығы субъектілерінің тізбесіне енгізілген ЖЭК объектілері бірыңғай сатып алушымен жауапкершілікті беру шартын жасасуы тиіс.

Оң теңгерімсіздік бағасы PPA-да көрсетілген, жоғарылату коэффициентіне көбейтілген электр энергиясын сату бағасы болып табылады, ал теріс теңгерімсіздік бағасы төмендету коэффициентіне көбейтілген электр энергиясын сату бағасы болып табылады.

2023 жылғы 1 шілдеге дейін PPA жасасқан ЖЭК объектілерімен жауапкершілікті беру туралы шарттар шеңберінде бірыңғай сатып алушы теңгерімдеуші электр энергиясын және теріс теңгерімсіздіктерді сатып алу-сату жөніндегі операцияларды жүзеге асырмайтынын атап өту маңызды. Мұндай ЖЭК объектілері үшін PPA бүкіл әрекет ету кезеңіне бірлік мөлшеріндегі коэффициент қолданылады. Бұл ЖЭК-тің бұл объектілері өздерінің теңгерімсіздіктері үшін қосымша қаржылық жүктемені көтермейді дегенді білдіреді.

Алайда, 2023 жылғы 1 шілдеден кейін бірыңғай сатып алушымен PPA жасасатын ЖЭК объектілерінің қаржылық жауапкершілігі туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Мысалы, қазіргі уақытта мұндай объектілер үшін электр энергиясын желіге жіберудің жоспарлы мәнінен тәуліктік кестеге енгізілген жол берілетін ауытқу айқындалады, одан аспаған жағдайда осы объектілер өздерінің теңгерімсіздіктері (жол берілетін ауытқу) үшін қаржылық жауапкершілікке тартылмауы тиіс. Яғни, жоғарылату және төмендету коэффициенттері операциялық тәуліктің тиісті сағаты үшін бірлікке тең болады. Бұл ретте мұндай рұқсат етілген ауытқудың мөлшері әлі белгіленбеген, сондықтан қазіргі уақытта ЭТН-ге қатысуға байланысты ЖЭК жаңа объектілері қандай қаржылық жүктемені көтеретіні белгісіз.

Осылайша, бірыңғай сатып алушы моделін енгізу және ЖЭК объектілерінің ЭТН-ге қатысуы ЖЭК объектілерінде электр энергиясын өндіруді болжау үшін тиімді әдістер мен техникалық шешімдер болуы тиіс деп болжайды. Мұндай әдістер болмаған жағдайда, 2023 жылдың 1 шілдесінен кейін PPA жасасатын ЖЭК объектілері теңгерімсіздіктері үшін қаржылық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Алайда, қазіргі уақытта ЖЭК объектілері үшін рұқсат етілген ауытқулардың мөлшері және тиісті коэффициенттер белгісіз шаманы құрайды, бұл ЖЭК секторындағы жобалардың инвестициялық тартымдылығын бағалауды, қаржылық модельді әзірлеуді, ЖЭК жобаларын қаржыландыру шарттарын анықтауды қиындатады.