Соңғы 10 жыл ішінде Қазақстанда жаңартылатын энергетиканың қарқынды дамуына қарамастан, тау-кен өндіруші компанияларЖЭК нысандарының құрылысына инвестиция салуға әлі де асықпайды. Тау-кен саласында ірі компаниялар жүзеге асырған жобалардың жекелеген мысалдары бар. Мысалы, 2019 жылы Қазақмыс компаниясының еншілес құрылымы қуаты 10 МВт Кеңгір күн станциясын (Ұлытау облысы), ал 2023 жылы қуаты 50 МВт Балқаш станциясын іске қосты, соңғысын 2025 жылдың соңына қарай 100 МВтқа дейін кеңейту жоспарланып отыр. Қалған жобалар әзірге жобалау немесе құрылыс сатысында қалып отыр Дон КБК (ERG) ауданындағы Хромтау-1 жел станциясы (155 МВт), KAZ Minerals қатысуымен шағын ГЭС-тің қолданыстағы каскадтарын 106 МВт-қа дейін кеңейту.

Қазақстандықтау-кеналпауыттарыныңЖЭКобъектілеріне неліктен белсенді түрде инвестиция салмайтынын түсіну үшін түсті және қара металдарды өндіру және қайта өңдеу саласындағы кәсіпорындардың флагманы және негізгі бенефициарлары болып табылатын төртірі таукен өндіру тобының (Қазақмыс/KAZ Minerals, Қазмырыш, Eurasian Resources Group, Қармет) жағдайын неғұрлым егжей-тегжейлі талдау қажет. Мұндай талдаудың нәтижелері бойынша бұл компаниялар өздерініңэнергия тұтынуын көміртексіздендіру жолында бірқатар күрделі кедергілерге тап болады деп айтуға болады.

Біріншіден, жаңартылатын энергия құнының үнемі төмендеуіне қарамастан, ол әлі де тау-кен алыптарына тиесілі көмір және гидростанцияларымен бәсекеге түсе алмайды. Жоғарыда аталған төрт топ Қазақстанның электр станцияларының барлық белгіленген қуаттарының 20%-ын бақылайды, ал ЖЭК объектілерін есепке алмағанда, олардың бақылауы 25%ға жетеді. Бұл ретте, тұлғалардың бірыңғай тобының қолданыстағы тетігі компанияларға электр энергиясын бірыңғай сатып алушы жүйесіне қатыспай, өздерінің өндіруші қуаттарынан тікелей сатып алуға мүмкіндік береді.

Кестеден көріп отырғанымыздай, барлық ЖЭК нысандарының ішінде электр энергиясының құны бойынша тек жел станциялары азды-көпті бәсекеге қабілетті бола алады. Алайда, оларды пайдалану тау-кен өндіру және қайта өңдеу процестеріндегі өнімділіктің де, қауіпсіздіктің де негізі болып табылатын маңызды тау-кен және байыту жабдықтарының тәулік бойы жұмыс істеу қажеттілігі проблемасына негізделеді. Бұл, біздің пікірімізше, тау-кен компанияларының ЖЭК-ке көшуінде екінші және маңызды кедергі.

Камералық жүйелерді, желдету жүйелерін, сорғыларды, сондай-ақ кенді қайта өңдеу қондырғыларын қоса алғанда, шахта жабдықтарының едәуір бөлігі жұмыс процесін қолдау үшін үздіксіз жұмыс істеуі керек. Жабдықтың кенеттен тоқтап қалуы өнімділіктің төмендеуіне ғана емес, сонымен қатар шахталардағы кеншілерді жауып тастауы немесе құрылымдардың құлауына әкелуі мүмкін қауіпсіздікке үлкен қауіп төндіреді. Желдету жүйелеріндегі үзілістер де кеншілердің өміріне қауіп төндіретін қауіпті газдардың жиналуына әкелуі мүмкін.

Кенді өңдеу және концентрат алу бөлігінде флотациялық ұяшықтар, шар диірмендері және қоюландырғыштар сияқты жабдықтар жүйелерінің күрделілігі зақымдануды, құнды минералдардың жоғалуын немесе жоспарланбаған тоқтаулар кезінде тиімсіз қайта іске қосуды болдырмау үшін үздіксіз жұмысты қажет етеді. Тіпті, батырмалы сорғылар немесе өрт сөндіру жабдықтары, егер олардың жұмысының тұрақтылығы бұзылса, төтенше жағдайлар кезінде оларды пайдалану сенімсіздігіне әкелуі мүмкін.

Бұл маңызды жүйелер үшін үздіксіз электрмен жабдықтаудың маңыздылығын асыра бағалау мүмкін емес. Сондықтан ЖЭК-тің, әсіресе жел станцияларының үзіліс сипаты тау-кен компаниялары үшін таза энергияны пайдаланужолында айтарлықтай кедергі болып табылады. ЖЭК-те жинақтағыштарды пайдалану оңтайлы шешімдердің бірі болуы мүмкін, бірақ бұл станцияны салу кезінде күрделі салымдардың бастапқы деңгейін де, оны күтіп ұстау құнын да едәуір арттырады. Нәтижесінде, тіпті ЖЭК тау-кен корпорацияларының көміржәне гидростанцияларымен салыстырғанда бәсекеге қабілетсіз болады.

Үшінші негізгі кедергі ретінде тау-кен компанияларыныңжоғары қарыздықжүктемесін атап өтуге болады. Жұмыс істеп тұрған тау-кен компанияларының көпшілігінің (соның ішінде кішігірім ойыншылардың) жоғары қаржылық міндеттемелері мен қарыздары олардыңөз саласынан тыс жерде қомақты инвестицияларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін шектейді. Нәтижесінде, борыштық қаржыландыруды тарту тұрғысынан, ЖЭК саласындағы жобаларды нөлден бастап іске асырғаннан гөрі, компанияларға қолда бар куатты белгіленген қуатқа жеткізіп, қолданыстағы энергетикалық активтерді кеңейтуге инвестициялау тиімдірек.

Осылайша, Қазақстанның тау-кен өндіруші компанияларында жаңартылатын энергияға көшуде елеулі кедергілер бар. ЖЭК объектілерін энергиямен жабдықтаудың жоғары тарифтері мен тұрақсыздығы, сондай-ақ компаниялардың өздерінің жоғары борыштық жүктемесі жаңартылатын энергияны тау-кен секторына интеграциялау күрделі және қаржылық тұрғыдан шындыққа жанаспайтын болып көрінуіне әкеледі. Бұған қоса, экологиялық проблемалардың иерархиясында көміртексіздендіру тау-кен саласындағы кәсіпорындар арасында көшбасшы болып табылмайды, қоршаған ортаны қорғау және еңбек қауіпсіздігі мәселелеріне басымдық береді. Канадалық First Quantum компаниясына тиесілі Cobre Panama мыс кенішінің жабылуы немесе Аrcelor Mittal корпорациясының Қазақстаннан кетуі тау-кен компаниялары өндіріс қалдықтарының табиғи ландшафтқа және еңбек қауіпсіздігіне әсері мәселелеріне жеткіліксіз назар аударған кездетап болуы мүмкін тәуекелдердің жарқын мысалдары.

Сонымен қатар, ЖЭК-ке біртіндеп көшу жалпы әлемдік тренд болып табылады және ұзақ мерзімді перспективада қазақстандық кәсіпорындартаза энергияға көшуге мәжбүр болады. Сондықтан қазірдің өзінде тау-кен компанияларын ынталандырудың кешенді тәсілін әзірлеу қажет. Бұл тәсіл ЖЭК инвестицияларының орнына инновациялық қаржыландыру тетіктері мен салық жеңілдіктерін, сондай-ақ жаңартылатын энергияны сақтау тиімділігі мен электр желісінің тұрақтылығын арттыру үшін зерттеулер мен әзірлемелердегі бірлескен күш-жігерді қамтуы мүмкін.

Мемлекеттік органдар, қаржы институттары жәнесалаға қатысушыларарасындағы ынтымақтастық тау-кен компаниялары үшін жаңартылатын энергияға көшуді қолдайтын және ынталандыратын қолайлы ортаны құруда шешуші рөл атқарады. Ұжымдық іс-әрекеттер мен инновациялық шешімдер арқылы ғана бұл проблемаларды Қазақстанныңтау-кен өнеркәсібінің тұрақты әрі жасыл болашағына ықпал ете отырып, мүмкіндіктерге айналдыруға болады.

Сонымен қатар, ЖЭК-ке біртіндеп көшу жалпы әлемдік тренд болып табылады және ұзақ мерзімді псрспсктивада қазақстандық кәсіпорындар таза энергияға көшуге мәжбүр болады. Сондықтан қазірдің өзінде тау-кен компанияларын ынталандырудың кешенді тәсілін әзірлеу қажет.