Абдугани Мамадазимов, саяси ғылымдар кандидаты,ТҰҒА Азия және Еуропа институтының Бас ғылыми қызметкері

Орталық Азияның барлық бес елі, басқалармен қатар, жоғарғы елдер (Тәжікстан және Қырғызстан) және төменгі елдер (Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстан) болып бөлінетіні белгілі, бұл кезде жоғарғы елдер бірінші кезекте су ресурстарын энергетикалық пайдалануға мүдделі, ал көмірсутектерге бай төменгі елдер олардың ирригациялық әлеуетіне баса назар аударады. Сондықтан аймақтың жоғарғы өзендерінде орналасқан егемен Тәжікстанның гидроэнергетикалық әлеуетін талдаймыз.

Қазіргі уақытта республикада төрт стратегиялық міндет (энергетикалық тәуелсіздік, азық-түлік қауіпсіздігі, коммуникациялық оқшауланудан шығу және жеделдетілген индустрияландыру) іске асырылуда, пайдаланылмаған ресурстары мен мүмкіндіктері бар олардың алғашқысына үкімет ерекше назар аударады.

Биік таулы Тәжікстанда ­жылына 527 млрд кВт*сағатқа бағаланатын гидроэнергетикалық ресурстардың орасан зор қорлары бар, ал техникалық тұрғыдан алғанда олар даму үшін жақсы перспективаларға ие және жылына 317 млрд кВт*сағ көлемінен тұрады, олардың тек 4-5%-ы (16,5 млрд кВт*сағ) осы уақытқа дейін пайдаланылды. Осы әлеует бойынша Тәжікстан әлемде сегізінші орында (Қытайдан, Ресейден, АҚШ-тан, Бразилиядан, Заирден, Үндістаннан және Канададан кейін) және Орталық Азияда бірінші орында. Тәжікстан энергетикасы негізінің 95%-дан астамын гидроэнергетика құрайды.

Тәжікстанның аталған (гидроэнергетикалық) әлеуеті бүкіл Орталық Азия бойынша электр энергиясын ағымдағы тұтынудан үш есе жоғары. Осы ресурстарды тиімді пайдалану кезінде өңір арзан және экологиялық таза («жасыл») энергиямен қамтамасыз етілуі мүмкін. Негізгі гидроэнергетикалық әлеует Пяндж, Вахш, Каферниган және Зеравшан өзендерінің бассейндерінде шоғырланған. Сонымен қатар, қазіргі уақытта елде энергия тұтынудың теңгерімсіздігі байқалады, жазда электр энергиясының артық болуы 3-5 млрд кВт*сағ, ал қыста электр энергиясының тапшылығы 2,5 млрд кВт*сағ құрайды.

Қазіргі уақытта ТР-да 11 ірі және орта ГЭС, сондай-ақ жалпы қуаты 132 МВт болатын 300-ге жуық шағын ГЭС жұмыс істейді. 2009 жылы шағын ГЭС құрылысының жаңартылған бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаға сәйкес жалпы қуаты 103,6 МВт болатын 189 шағын ГЭС салу көзделген. 2010-2011 жылдары жалпы қуаттылығы 47 МВт болатын 60-тан астам шағын ГЭС салынды және бұл үрдіс жалғасуда. Алдын ала бағалау республиканың таулы аймақтарындағы өзен ағындарында қуаты 100-ден 3000 кВт-қа дейінгі 900-ден астам шағын ГЭС салу техникалық тұрғыдан мүмкін және экономикалық тұрғыдан орынды екенін көрсетеді. Сарапшылардың бағалауы бойынша, шағын өзендердің энергиясын пайдалану елдің шалғай өңірлерінде тұратын 500-600 мыңға жуық адамның электр энергиясына қажеттілігін 50-70%-ға, ал жекелеген жағдайларда 100%-ға қанағаттандыра алады.

2011 жылы елдің оңтүстік энергия жүйесін солтүстікпен байланыстыратын елдің бірыңғай энергетикалық жүйесі құрылды («Оңтүстік – Солтүстік» ЭБЖ аяқталғаннан кейін). Мұның бәрі Тәжікстанның бүкіл халқының өндірілетін электр энергиясына физикалық қол жеткізу мүмкіндігін едәуір арттырды. Бүгінгі таңда Тәжікстан Республикасындағы халық үшін электр энергиясының тарифтері 2,32 АҚШ центі/1 кВт*сағ мөлшерінде әлеуметтік бағдарлыққа ие.

Тәжікстанның электр энергетикалық жүйесі бірыңғай жүйе ретінде жұмыс істейді және географиялық орналасуы бойынша төрт жекелеген өңірді (Согд (Солтүстік), Хатлон (Оңтүстік), Душанбе және оған жақын аудандарды, сондай-ақ республикалық бағыныстағы аудандарды (РБА)) біріктіреді.

Электр энергиясы секторын мемлекеттік меншік болып табылатын «Барки Точик» ашық акционерлік холдингтік компаниясы басқарады. Кәсіпорын Таулы Бадахшан автономиялық облысын (ТБАО) қоспағанда, республикадағы электр станциялары мен электр энергиясын өндіруді, беру мен таратуды бақылайды. 2002 жылғы желтоқсаннан бастап ТБАО электрмен жабдықтау желісі концессиялық келісім негізінде «Барки Точик» компаниясынан «Памир Энерджи» жеке компаниясына 25 жыл мерзімге өтті. Қазіргі уақытта ТБАО электрмен жабдықтау жүйесі оқшау жұмыс істейді, яғни негізгі ТР электр энергиясымен жабдықтау жүйесімен байланысы жоқ. «Памир Энерджи» компаниясы жалпы белгіленген қуаты 44,16 МВт 11 шағын және мини ГЭС және жалпы ұзындығы 2609 км 35/10/0,4 кВ ЭБЖ басқарады.

Республикада толық энергетикалық тәуелсіздікке қол жеткізу үшін Орталық Азиядағы ең үлкен ГЭС бола отырып, белгіленген қуаты 3600 МВт Вахш өзенінде салынып жатқан су электр станциясы - Рогун ГЭС-і артықшылықты орын алады. ГЭС ғимаратында радиалды-осьтік турбиналары бар қуаты 600 МВт болатын алты гидроагрегат орнатылады. Рогун ГЭС-інде электр энергиясының орташа жылдық өндірісі жылына 17 млрд кВт*сағ мәнінен асады. Басқаша айтқанда, бұл алып су торабы елдің электр энергиясын өндіруді бірден екі есеге арттырады (16,5 млрд-тан 34 млрд кВт*сағ-қа дейін).

Биіктігі 335 м ГЭС бөгеті әлемдегі ең биік тас төселген бөгет болмақ. Ол толық көлемі 13,3 текше км және пайдалы көлемі 10,3 текше км Рогун су қоймасын құрайды. Рогун ГЭС-і көп мақсатты су торабы ретінде, оның ішінде электр энергиясын өндіру, суды реттеу, су тасқыны қаупін азайту және құрғақшылықты жұмсарту үшін пайдалану жоспарланып отыр. Бұл алып су торабының бірегейлігі - оның негізгі құрамдас бөліктерін (ГЭС ғимараты және трансформаторлар үй-жайы) болашақ су қоймасын қоршап тұрған тау сілемінің қақ ортасында орналастыруда, ал жерасты тоннельдерінің жалпы ұзындығы шамамен 75 км құрайды.

Рогун ГЭМ-інің құрылысы 1970 жылдары басталған, бірақ кейбір себептерге байланысты ол 1990 жылдардың басында тоқтатылған. 2007 жылы Тәжікстан Республикасының Үкіметі қазіргі заманғы талаптар мен қауіпсіздік стандарттарын ескере отырып, жобаға халықаралық сараптама жүргізу үшін Дүниежүзілік банкке жүгінді. Рогун ГЭС-і үшін бағалау зерттеулерінің барлық аралық және қорытынды есептері 2014 жылғы 1 қыркүйекте жарияланды, бұл бағалау процесінің аяқталуын белгіледі. Осы бағалауларға сәйкес, Рогун ГЭС-ін салу жобасы техникалық тұрғыдан да, экологиялық тұрғыдан да техникалық мүмкін, экономикалық тұрғыдан орынды және халықаралық қауіпсіздік стандарттарына сәйкес келеді деп танылды.

Зерттеулер сонымен қатар өзен бассейні елдері арасында шешім қабылдауға және диалогқа негіз болды. Төрт жыл ішінде өзен бассейні елдерінің мемлекеттік органдарының лауазымды тұлғаларының, дипломатиялық орта мен халықаралық ұйымдар өкілдерінің және жүздеген азаматтық қоғам ұйымдарының қатысуымен бес консультативтік кездесу өткізілді.

Рогун ГЭС-і бірінші және екінші гидроагрегаттары тиісінше 2018 және 2019 жылдары пайдалануға енгізілді, ал таяу уақытта үшінші және қалған агрегаттарды пайдалануға беру жоспарлануда.

Рогун ГЭС-інде құрылыс-монтаждау жұмыстары 70 ұйым мен мекемені, танымал отандық және шетелдік мердігерлерді, 22 мың мамандар мен жұмысшыларды, олардың 90%-дан астамын Тәжікстан азаматтары, сондай-ақ 3600 машина мен тетіктерді пайдалана отырып жүзеге асырылады.

Рогун ГЭС-інен электр қуаты 2018 жылғы 16 қарашада станцияның бірінші агрегаты іске қосылған күні пайдалануға берілген Тәжікстанның ЭБЖ-500 кВ «Рогун – Душанбе» электр энергетикалық жүйесіне беріліп отыр.

«Орталық Азия – Оңтүстік Азия» CASA-1000 бағыты бойынша өңірдің келесі ірі энергетикалық жобасы осы алыппен тығыз байланысты. Бұл жоба Қырғызстан мен Тәжікстанның энергетикалық жүйелерін Ауғанстан мен Пәкістанмен байланыстыратын трансшекаралық жоғары вольтты электр жеткізу желісін (ЭБЖ) салуды көздейді. Жобаны іске асыру елдерге электр энергиясының бірыңғай нарығын ұйымдастыруға және жыл бойы сауда жасауға мүмкіндік береді. Қырғызстан мен Тәжікстан жаз сайын Азияның оңтүстік елдеріне 1300 МВт көлемінде артық электр энергиясын жеткізе алады.

CASA-1000 жобасын жүзеге асыру үшін:

·        ұзындығы 477 км «Датка» қосалқы станциясынан (Қырғызстан) «Сугд-500» қосалқы станциясына (Тәжікстан) дейін айнымалы токтың 500 кВ ЭБЖ;

·        Сангтудтағы (Тәжікстан) өткізу қабілеті 1300 МВт конвертерлік қосалқы станция;

·        Сангтудан (Тәжікстан) Новшерге (Пәкістан) дейін ұзындығы 750 км жоғары вольтты тұрақты ток ЭБЖ;

·        Новшердегі (Пәкістан) өткізу қабілеті 1300 МВт конвертелік қосалқы станция қажет болады.

Жобаға бірқатар әлемдік қаржы институттары мен халықаралық ынтымақтастық мекемелері, Дүниежүзілік банк тобы, Ислам даму банкі, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Еуропалық инвестициялық банк, АҚШ Халықаралық даму агенттігі (USAID), АҚШ Мемлекеттік департаменті, Ұлыбританияның халықаралық ынтымақтастық министрлігі (DFID), сондай-ақ бірқатар басқа да донорлық ұйымдар қолдау көрсететінін атап өту қажет.

CASA-1000 жобасы шеңберінде құрылыс жұмыстарының ресми басталуы 2016 жылғы 12 мамырда Тәжікстан Республикасының Президенті, Қырғыз Республикасының, Пәкістан Ислам Республикасының және Ауғанстан Ислам Республикасының премьер-министрлерінің қатысуымен Турсунзада қаласында (Тәжікстан) берілді.

2018 жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында энергетикалық компаниялар мен келісім берушілер арасында бірқатар басқа мердігерлік келісімдерге қол қойылғаннан кейін жоба барлық заң талаптарына сәйкес толығымен құрылыс сатысына өтті.

Өткен жылдың тамыз айында көрші Ауғанстанда жаңа билік орнағаннан кейін, бұл жоба (CASA-1000) біздің аймақтағы ТАПҮ (Түркіменстан – Ауғанстан – Пәкістан – Үндістан газ құбыры) және «Термез – Мазари-Шариф – Кабул – Пешавар» темір жолы сияқты басқа да ірі жобалармен бірге басымды болып табылатыны ресми түрде расталды.

Елдің «жасыл» экономикасының негізін құрайтын Тәжікстанның гидроэнергетикасындағы осы айқын перспективаларға қарамастан, оның үкіметі жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) бойынша нормативтік-құқықтық актілерді жасау үшін бірқатар күш-жігер жұмсауда. Бұл іс-шаралар, ең алдымен, климаттың жаһандық өзгеруімен байланысты, ол біздің биік таулы республикамызда гидроэнергетиканың негізгі көздері - мұздықтардың жойылуына немесе азаюы арқылы көрінеді. Сондықтан ел үкіметі мен бейінді министрлік баламалы электр энергиясына, бірінші кезекте, күн және жел энергиясы сияқты ЖЭК-түрлеріне назар аудара бастады.

Тәжікстанның климаты әсіресе күн энергиясын пайдалану үшін қолайлы. Жылына 280-330 күн шуақты болатын және сарапшылардың пікірінше, жыл бойы тау бөктеріндегі аудандарда 280-ден 925 МДж/ш.м. дейін, сондай-ақ таулы жерлерде 360-тан 1120 МДж/ш.м. дейін ауытқитын жиынтық күн радиациясының қарқындылығына ие бола отырып, Тәжікстанда бар күн энергиясын пайдалану болашақта энергия тасымалдаушыларға деген сұраныстың 10-20%-ын қанағаттандыра алады. Тәжікстанның күн энергиясының әлеуеті жылына шамамен 25 млрд кВт*сағ құрайды (Гигант – Рогун ГЭС-інің әлеуетінен бір жарым есе көп). Егер суды жылыту үшін оны қолдануды ескермесек, бұл әлеует іс жүзінде қолданылмайды.

Тәжікстанда күн энергиясы Еуропаға қарағанда екі есе көп екендігі объективті фактіге қарамастан, біздің шағын республикамыздағы күн энергиясы экономика тұрғысынан гидроэнергиямен салыстырғанда қымбат. Мысалы, мамандардың пікірінше, бүгінде Тәжікстанда ГЭС құрылысының үлестік құны $1000/кВт құрайды, тариф 1 кВт*сағ үшін 2 центтен аз. Сонымен бірге, Қытайда салынып жатқан қуаттылығы 1000 МВт болатын күн электр станциясының нақты құны Ордос даласында үлкен күн радиациясы бар $2500/кВт, ал жоспарланған тариф 1 кВт сағатына 18,8–20 центтен асады.

Сондықтан республикада энергияның жаңа (қымбат) түрін – күн электр энергиясын енгізу жөніндегі алғашқы жобалар тек экономикалық немесе коммерциялық жобалар емес, елдің шалғай және биік таулы өңірлерінде өмір сүру деңгейін арттыруға бағытталған әлеуметтік жобалар шеңберінде іске асырылады. Бұл бағыттағы ізашар - 2019 жылдың күзінде Қытаймен шекарада орналасқан Мургаб таулы аймағында пайдалануға берілген жаңа (220 кВт) күн электр станциясы. USAID қолдауымен салынған Тәжікстандағы ең ірі күн электр станциясы әлемдегі ең жоғары күн электр станциясы ретінде қызмет етеді. Бұл алғашқы күн электр станциясы – Тәжікстан Үкіметі, USAID және «Памир Энерджи» компаниясы арасындағы табысты ынтымақтастықтың тікелей нәтижесі. Тәжікстанның энергетика және су ресурстары министрлігінің сұрауы бойынша USAID жақын маңдағы қуаты 1,5 МВт «Тәжікстан» (бұрынғы «Ақсу») су электр станциясын толықтыру және жергілікті энергия желісіне таза жаңартылатын энергия қосу үшін Мургабта күн электр станциясын орнату жөніндегі жобаны қолдады. Памирдегі Мургаб ауылы (сол ауданның орталығы) – әлемдегі ең биік таулы елді мекендердің бірі. 6000-нан астам адам «Памир Энерджи» электрмен жабдықтау көздерінен және 3600 м биіктіктегі күрделі бедерге байланысты ұлттық электр желісінен оқшауланды. Мургабтағы жаңа күн электр станциясы қолжетімді күндізгі электр қуатын 50% арттырады. Бұл тұрғындардың өмір сүру сапасын едәуір арттырып қана қоймай, өңірдегі жалпы экономикалық дамуға да ықпал етеді. Күн электр станциясының бұл пилоттық жобасы ұлттық үкіметтің, халықаралық донорлық ұйымдардың және жеке сектордың әлемнің ең шалғай және оқшауланған аудандарында да даму мәселелерін бірлесіп шеше алатындығын көрсетеді.

Тәжікстандағы баламалы энергия көздерінің бірі жел энергетикасы болып табылады. Республиканың жел энергетикалық әлеуеті жеткілікті жақсы зерттелмеген. Мамандардың әр түрлі бағалауы бойынша, ол жылына 30-дан 100 млрд кВт*сағ-қа дейін түрленеді, бұл республиканың гидроэнергетикасының техникалық әлеуетімен шамалас болуы мүмкін осы әлеуетті нақтылау кезінде ол энергетиканың тағы бір пайдаланылмаған ресурсы ретінде әрекет ететіндігін көрсетеді.

Оны негізгі гидроэнергетиканы қосымша ретінде пайдалану елдің кейбір аймақтарында негізделген. Елдегі ең күшті жел елдің ландшафты ауа ағындарының жақындасуын жақтайтын таулы аудандарға, сондай-ақ Согди облысы мен Рашт алқабына келеді. Бұл аймақтарда желдің орташа жылдық жылдамдығы шамамен 5-6 м/с құрайды. Жыл сайын желдің ең жоғары жылдамдығы, әдетте, көктемде немесе қыста циклондық белсенділіктің жоғарылауымен, ең азы жазда және күзде байқалады. Бақылаулар көрсеткендей, көптеген аудандарда желдің жылдамдығы 1-5 м/с (70-90%) болады. Желдің жылдамдығы 10 м/с-тан асады және қайталануы 10%-дан аспайды. Алқаптар мен шұңқырларда жылына орта есеппен 5-15 күн қатты желмен (Душанбе және Истаравшан) байқалады. Жекелеген жер бедерлерінде жоғары биіктікте және алқаптар тарылған жерлерде қатты жел соғатын күндер саны 40-60-қа жетеді (Худжанд, Шахристан ауданы, Анзоб асуы, Федченко мұздығы және т.б.).

Жел энергиясын пайдалану республиканың жекелеген өңірлерінде перспективалы болып табылады, онда желдің жылдамдығы едәуір жоғары (жер бетінің деңгейінен 10 м биіктікте – Худжанд, Қайраққұм, Файзабад, Хобуробад, Шахристан, Анзоб асулары, басқа да учаскелер) және жел-энергетикалық қондырғылар (ЖЭҚ) электр энергиясын өндіру, суды көтеру үшін,сондай-ақ астық тарту үшін пайдаланылуы мүмкін.

Әдетте, жел электр қондырңыларының (ЖЭҚ) турбиналары 250-750 кВт қуатқа ие. ЖЭҚ-те электр энергиясын өндіру құны желдің орташа жылдық жылдамдығына және жергілікті жағдайларға тікелей байланысты және 1 кВт*сағ үшін $0,03 (10 м/с) - $0,12 (5 м/с) шегінде ауытқиды, бұл республика үшін қолайлы болып табылады. Мамандардың пікірінше, жүргізілген ЖЭҚ құнын техникалық-экономикалық бағалау жобалық қуаттың 1 кВт үшін $1000-1500 мәнін береді. Гидроэнергияның басым қолданылуымен жел энергиясын пайдалану белгілі бір аудандарда шағын қуаттылықтардың автономды немесе қосымша энергия көздері ретінде негізделген. Өнеркәсіптік маңызы жоқ жел энергиясы сонымен бірге маңызды әлеуметтік мәселелерді шеше алады, шалғай аудандарды, фермаларды, жайылымдық және ара шаруашылығы кооперативтерін және т.б. энергиямен қамтамасыз етеді.

Осылайша, Тәжікстанның гидроэнергетикасы энергия өндірудің негізгі түрі болып қала отырып, басқа ЖЭК-ке деген қызығушылық біртіндеп артып келе жатқан кезде елдегі электр энергетикасын дамытуға кезең-кезеңімен ауысады. Бұл процесте қызықты үрдіс байқалады, онда электр энергиясын өндіру түрлерінің бөлінуі елдің энергия жүйесінің бөлінуіне әкелмейді, керісінше, орталықтандырылған гидроэнергетика «тар жерлерді» толтыратын балама күн электр қуатымен толықтырылған кезде, осылайша халықты үздіксіз өндіруге және қолжетімді электр қуатымен қамтамасыз етуге кепілдік береді.

Алып Рогун гидроторабын аяқтау, ірі күн және жел электр станцияларын енгізу егемен Тәжікстанның шынайы энергетикалық қауіпсіздігіне қол жеткізіп қана қоймай, республиканы Орталық Азия өңіріндегі жетекші электр энергиясын экспорттаушылардың біріне айналдыруға көмектеседі.