МАРКО АЛЬБЕРТИ МЫРЗА, Италияның Қазақстандағы Елшісі

2019 жылдың мамыр айында Гавай аралдарында орналасқан Мауна-оа обсерваториясы атмосферада миллионға 415 бөлік мөлшерінде СО2 көлемін тіркеді, көмірқышқыл газының шоғырлану деңгейі адам пайда болғанға дейін геологиялық дәуірлерде болжанғанға тең деп жазды.

Лоа обсерваториясында тіркелген мәліметтер, шын мәнінде, плиоцен дәуірінде, 2,5-5 миллион жыл бұрын, орташа температура қазіргі температурадан 2-3°C жоғары болған кездегі деректермен ғана салыстырылады. Жер бетінің орташа тем пературасы туралы расталған мәліметтерге сәйкес, 2010 жылдан 2019 жылға дейінгі кезең тарихтағы ең ыстық болды және планетадағы тем пература көтерілуді жалғастыруда.

Климаттық дағдарыс адамдардың денсаулығына, сондай-ақ елдердің және планетаның барлық аймақтарының саяси-институционалдық, экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығына басты қауіптердің бірі болып табылады. ДДҰ бағалауы бойынша жыл сайын әлемде климаттың өзгеруіне әсер ететін шығарындылардың салдарынан жеті миллионнан астам мезгілсіз өлім болады, бұл Нұр-Сұлтан тұрғындарының санынан жеті есе көп және елдегі COVID-19 құрбандарының санынан асады. Дүниежүзілік банк 2050 жылға қарай 200 миллионнан астам климаттық мигранттарды болжайды, ал НАТО есебі 2030 климаттық дағдарысты Альянс елдері үшін қауіп пен тұрақсыздықтың негізгі себептерінің бірі ретінде жіктейді. Ақыр соңында, ең бастысы, ауру планета экономикалық тәуекелдің мультипликаторы болып табылады, өйткені климаттың айтарлықтай ауытқуы ақша-кредит саясатының арналарына, қаржылық делдалдардың жұмысына әсер етеді және орталық банктердің ақша-кредит саясатына жаңа қауіптердің пайда болуын анықтайды. Демек, экологиялық, әлеуметтік және басқару көрсеткіштерінің (ESG) мемлекеттік саясатты және компаниялардың тиімділігін бағалау құралы ретінде өсуі, сондай-ақ осы көрсеткіштерді компаниялардың ұзақ мерзімді құндылықтарды құру қабілетін сандық бағалау үшін пайдалану осыдан туындайды. Активтері 7000 миллиард доллардан асатын әлемдегі ең ірі активтерді басқару компаниясы BlackRock бұдан былай экологиялық тәуекелі жоғары компанияларға инвестиция салғысы келмейтінін мәлімдегені таңқаларлық емес.

Бүгінгі таңда, өткен жылдармен салыстырғанда, жаһандық әсер цифрлық және энергетикалық төңкерістер сияқты «көлденең» төңкерістерге байланысты. Екеуін де бөлім-жаруға болмайды, өйткені екеуі де көміртексіздендіру үшін қажет. Климаттың өзгеруіне қарсы күрес, мысалы, ұлттық және халықаралық саясатты дамытудың негізгі элементі; одақтарды жандандыру немесе қайта құру (әсіресе, көпжақты), тұрақты өсуге және күш тепе-теңдігіне ықпал ететін стратегиялық ось болды. Адамзаттың болашағына, бірақ сонымен бірге үлкен экономикалық ресурстар мен озық технологиялар жиналатын климат сияқты стратегиялық сектордағы жаһандық көшбасшылыққа қауіп төнді. Климаттық саясат пен технологиялар бизнес-модельдерді және бәсекеге қабілеттілік пен жаһандық билік тұжырымдамаларын өзгертеді. Мұндай сценарийдің геосаяси туындысы қоршаған орта ынтымақтастыққа немесе керісінше қарама-қайшылыққа негіз болуы мүмкін. Бұл көбінесе қатысатын ойыншыларды таңдауға байланысты болады. 2015 жылғы Париж келісімі климатты қорғау сияқты жаһандық проблема бойынша көпжақты диалогты қалпына келтірудің бұрын-соңды болмаған платформасын ұсынды. Сонымен бірге, «экологиялық таза жарыс» тиісті саяси салдарға ие және сонымен қатар табиғи ресурстарды басқаша пайдалануды, өндіріс факторларын қайта бөлуді және бәсекелестікті күшейтетін құрылымның түбегейлі өзгеруін талап етеді.

Біз қайта құру дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Шешім қабылдауды кейінге қалдыру тек жаңа проблемаларға әкеледі және бұл проблемалар жаңа шешімдерді қажет етеді. Энергетикалық ауысуға келетін болсақ, мұнда үш фактор ерекше маңызды.

Бірінші фактор: мақсаттар жеткіліксіз. Барлығы өсудің тұрақты модельдерін қабылдау қажеттілігімен келіседі; дегенмен, климаттық амбициялар нақты және ұзақ мерзімді таңдауды, үлкен ынтымақтастықты және міндеттемелерді жобаларға айналдыру, жаңа өнеркәсіптік жеткізілім тізбегін дамыту және өтпелі кезеңнің тұрақсыздандыратын салдарын шектеу үшін жеткілікті ресурстарды қажет етеді.
 Климат адамдардың, компаниялардың немесе үкіметтердің сөздеріне жауап бермейді. Климат адамдардың, компаниялардың немесе үкіметтердің нақты әрекеттеріне жауап береді. Барлық елдер жобаларға (нақты), ойыншыларға (білікті), ресурстарға (жеткілікті) және серіктестіктерге (ұлттық және халықаралық деңгейде) негізделген жақсы ойластырылған стратегияны қабылдау проблемасына тап болады. Итальяндық компаниялар үкімет белгілеген басымдықтарға сәйкес елдің энергетикалық ауысуын сүйемелдеу үшін Қазақстанда орналасқан. Наурызда Eni-Arm Wind Ақтөбе қаласында қуаты 96 МВт жел электр станциясының екінші жартысын салтанатты түрде ашты, ал қуаттылығы 50 МВт болатын бір күн электр станциясы Түркістан облысында салынып жатыр. Италия қалдықтарды қайта өңдеу сияқты жабық циклді экономиканың көптеген көрсеткіштері бойынша Еуропада бірінші орында және бізде соңғы бес жыл ішінде экологиялық таза өнімдер мен технологияларға инвестиция салған 440 мыңнан астам шағын және орта бизнес бар¹. Олардың көпшілігі бәсекеге қабілетті, инновациялық, интернационалданған. Біз оларға Жаңа Қазақстан ұсынатын мүмкіндіктерді пайдалануға көмектесеміз.

Екінші фактор: жаңартылатын энергия көздері жеткіліксіз. Жоғарыда айтылғандай, ауру планета бұл экономикалық және қаржылық тәуекел. Инвесторлар бұл туралы жақсы біледі және экологиялық, экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық индексі жоғары елдерге, компанияларға және жобаларға екпін жасайды. 2021 жылы жаңартылатын энергия көздеріне бүкіл әлем бойынша энергия өндірісіне салынған 530 миллиард доллардың 70%-ы тиесілі болды². Алайда, жаңартылатын энергия көздері инвестициялар әкеліп, шығарындыларды азайтуға ықпал етсе де, олар өтпелі кезеңнің қарапайым шешімі емес. Экологиялық қайта құру ұрпақ құрылымын әртараптандырумен аяқталмайды. Бұл сондай-ақ сұранысты неғұрлым тиімді басқаруды; электрлендіру мен орталықсыздандырудың ауқымды процестерін; инфрақұрылымды цифрландыруды; энергетика секторына бірқатар жаңа қатысушыларды тартуды және сыни минералдық шикізат сияқты жаңа энергия көздеріне сұранысты талап етеді. IRENA (Жаңартылатын энергия көздері жөніндегі халықаралық агенттік) деректері бойынша 2050 жылға қарай тиімділікті арттыруға, жаңартылатын энер­гия көздеріне, түпкі тұтынушыны электрлендіруге, электр желісіне, сутегіне және инновацияларға 33 триллион доллар қосымша инвестициялар қажет болады³. Осы өзгерістердің әрқайсысы энергетикалық жүйенің қалай құрылғанын және оның геосаясат пен геоэкономикаға қалай әсер ететінін қайта қарастыру қажеттілігін болжайды. Мысалы, икемді, цифрландырылған электр желілерінсіз елдер көміртексіздендіру бойынша нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізе алмайды және көміртекті көп қажет ететін экономикадан неғұрлым тиімді әрі таза экономикаға тез ауыса алмайды. Жүйені көміртексіздендіру энергияны өндіру, тасымалдау, тарату және тұтыну тәсілін өзгертуді талап етеді.

Үшінші фактор: үкіметтер жеткіліксіз. Қоршаған ортаның нашарлауына қарсы күрес және нөлдік шығарындылар қоғамын құру, ең алдымен, қоғамның хабардар болуын, сондай-ақ жеке сектордың идеяларын, дағдылары мен ресурстарын талап етеді. Көміртексіздендіру бұл үкіметтің жауапкершілігі ғана емес, жалпыға ортақ міндет; оның жетістігі көптеген мүдделі тараптардың қатысуымен платформалар құру және олардың әрекеттерін үйлестіру қабілетіне (және оның болуына) байланысты. Бүгінгі таңда елдерге тек инвестициялар ағыны ғана емес, жүйені жаңғырту, климаттың өзгеруіне инвестицияларды ұлғайту, төмен көміртекті режимге көшуді жеделдету үшін саясатты, стратегияларды және нормативтік құқықтық базаны қолайлы біріктірумен қолдау көрсетілетін капиталдардың инновациялық қоспасы қажет. Бұл жолмен жүру бұрын-соңды болмаған инвестиция деңгейін, әсіресе «жасыл» қаржыландыру түрінде талап етеді. Жаңа мемлекеттік-жеке альянс қажет, өйткені бірде-бір үкімет өзінің ауысуын тездету үшін қажетті барлық ресурстарды қамтамасыз ете алмайды. Осыған байланысты даму банктерімен серіктестік маңызды рөл атқарады. Мысалы, ЕҚҚДБ-мен ұзақ уақыт бойы берік ынтымақтастық Қазақстанға көміртексіздендіру бойынша өз мақсаттарына тезірек әрі тиімдірек қол жеткізуге көмектеседі және көмектесуін жалғастырады. Осы тұрғыдан алғанда, Астана қаласындағы АХҚО маусым айының соңында ұйымдастырған Astana Financial Days қызықты идеялар ұсынды. Олар қаржы жүйесінің жеке капиталды экологиялық таза және тұрақты инвестициялар үшін жұмылдыру қабілетін арттыру қажеттілігін қамтиды. Сонымен қатар, «жасыл» облигациялар сияқты жаңа қаржыландыру құралдарын, атап айтқанда, «жасыл» қаржыландыруға әлеуетті инвесторлардың талаптарын қанағаттандыру және капиталды қажетті көлемде жұмылдыруға көмектесу үшін тұрақты дамуға қатысты инновациялық облигацияларды дамытудың маңыздылығы.

Температура көтерілген сайын кез келген ел қос проблемаға тап болады: климаттың өзгеруіне қарсы шараларды күшейту және энергетикалық ауысу нәтижесінде пайда болатын ықтимал сәтсіздіктерді жою. Қазіргі геосаяси шиеленіс Глазгода өткен жылы айтылған үндеулердің біріне дәл келеді: болашақ «жасыл», бірақ энергетикалық ауысуға деген көзқарас әр түрлі. Климаттың өзгеруіндегі ең агрессивті саясаттың өзінде де нақты деректер әлем мұнай мен газды біраз уақыт және 2050 жылға дейін қолданатынын көрсетеді. «Жасыл» экономикаға көшуді бірінші болып жүзеге асырған елдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту бұл жақсы және қажет, бірақ біз сондай-ақ жылдам өту нәтижесінде ықтимал іркілістерге байланысты тәуекелдерге назар аударуымыз керек. Бұған жауап ретінде үкіметтер мен халықаралық ұйымдар соңғы онжылдықтардағы мұнай мен газ сияқты төмен көміртекті ауысуды сыртқы саясатпен және қауіпсіздік саясатымен байланыстыруға бар күшін салуы керек. ЕО осы екі аспектіні теңдестірудің маңыздылығына ерекше назар аударады. Мысалы, Fit for 55 ЕО-ны 2030 жылға қарай шығарындыларды кем дегенде 55%-ға азайтуға міндеттейді, бұл 2050 жылға қарай климаттық бейтараптық жолындағы аралық қадам. Бір жағынан, Fit for 55 «жасыл жарысты» тездету мүмкіндігі ретінде әрекет етеді. Екінші жағынан, бұл әділ ауысуды алға жылжытудың маңыздылығын, оны тез әрі әділ етуге деген ұмтылысты еске түсіреді.

Дипломаттар бұдан былай «жасыл революцияның» геосаясатқа түрлендіргіш әсерін ескеруі қажет. Біз энергетикалық геосаяси картаның 30 жылдан кейін қалай көрінетінін әлі де елемейміз, бірақ көміртегі бейтараптығы бар қоғам болу үшін бір уақытта үш ауысуды басқару керек екенін білеміз: цифрылқ, экологиялық және геосаяси. Цифрландыру «жасыл жарысты» ынталандырады, өз кезегінде цифрлық және экологиялық қайта құрулар билік пен ықпал ету тұжырымдамаларын; мемлекеттер арасындағы қатынастарды; альянс пен экономикалық дау тұжырымдамасын немесе дамыған/дамушы елдердің жақындасуын өзгерте отырып, геосаясат пен геоэкономикаға әсер етеді. Осындай жаңа сценарийде біз екі қиылысатын «энергетикалық геосаясатқа» тап боламыз: дәстүрлі және өтпелі.