Қаржыландыруда халықаралық ұйымдар шешуші рөл атқарады, бірақ нарық қатысушыларына көбірек мамандандырылған бағдарламалар қажет.

Қазақстанда 140-тан астам электр станциясы жаңартылатын энергия көздерінде жұмыс істейді, олар барлық өндіруші қуаттардың шамамен 6%-ын құрайды. Бұл станциялардың ішіндегі ең үлкені – 1,5 гигаватт, одан кейін 1,2 гигаватт күн, 0,25 гигаватт шағын гидроэлектр станциялары және 20 мегаватт газ станциялары.

Елде жаңа ЖЭК қуаттарына жыл сайынғы аукциондарды қамтитын реттеушілік база қалыптасып үлгерді, сондай-ақ Үкімет тікелей келіскен шетелдік инвесторлармен бірнеше үлкен жобалар бар.

Секторды одан әрі дамыту үшін нарықтың барлық қатысушылары арасында тұрақты өзара іс-қимыл, сондай-ақ жаңа жобаларды іске асыру үшін қаражаттың қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет. Дәл осы мәселелер «Оңтүстік-Шығыс және Шығыс Еуропа, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия елдерінде климаттық саясат саласындағы әлеуетті дамыту» GIZ жаһандық жобасының (CDCP) қолдауымен «Qazaq Green» ЖЭК қауымдастығы ұйымдастырған «Қазақстан Республикасында ЖЭК жобаларын қаржыландыру» атты дөңгелек үстелде басты назарға алынды. Талқылаудың негізгі сәттерін келтіреміз.

Қаржы институттары ЖЭК үшін не істейді?

Қазақстанда ЖЭК соңғы онжылдықта іс жүзінде үлкен дамуға ие болды және бұған халықаралық әрі қазақстандық қаржы институттары үлкен қолдау көрсетті. «Qazaq Green» ЖЭК қауымдастығының Директорлар кеңесінің төрағасы Нұрлан Қапенов модератор бола отырып, олардың Қазақстанда, сондай-ақ жалпы жаһандық экономикалық реформаларда маңызды рөл атқарғанын еске салды. Оның айтуынша, мұндай ұйымдар ұзақ мерзімді перспективада экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ететін кредиттер мен қаржылық емес көмек көрсетеді. Бұл рөл Қазақстандағы ЖЭК секторы үшін де маңызды.

«Біз Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі, Қазақстанның Даму Банкі, Еуразиялық даму банкі сияқты қаржы институттарының арқасында соңғы 10 жылда ЖЭК секторының дамуындаға серпінге куә болдық. Бұл жерде ұзақ мерзімді инфрақұрылымдық жобаларға қолайлы қаржыландыруды ұсыну ғана емес, сонымен қатар заңнамада біртұтас саясат құру да маңызды болды. Бұған қаржы институттары көмектесті», – деді Нұрлан Қапенов.

Бірінші болып Еуропалық қайта құру және даму банкі директорының орынбасары Ерлан Рамазанов сөз сөйледі. Бұл қаржы институты Қазақстанда ЖЭК-ті қаржыландыруда ізашарлардың бірі болды және қазіргі уақытта оның портфелінде жалпы қуаты 888 мегаватт болатын осындай 15 жоба бар, инвестициялар шамамен 575 млн долларды құрады.

Бұл бағытта жұмыс жалғасуда, бірақ қазір ЕҚДБ, Ерлан Рамазановтың айтуынша, алдына бірнеше жаңа мақсат қойып отыр. Мысалы, Қазақстанда энергияның 70%-ы әлі де болса көмірден өндірілетіні басты тегеурін болып табылады. Бұл көмір электр станцияларының жанында тұратын халықтың денсаулығына теріс әсер етеді. Заманауи технологияларды қолданған кезде де, мысалы, шығарындыларды сүзу арқылы зиян толығымен жойылмайды. Осы тұрғыда ЖЭК әлдеқайда тартымды көрінеді.

Ерлан Рамазанов бүгінде ЕҚДБ – инвестициялар беріп қана қоймай, мәмілелерді құрылымдайтын жобалау институты екенін еске салды. Жоба бастамашылары – әзірлеушілер бөлігінде банк тәжірибелі серіктестерді көруді жөн көреді, ал бұрынғы жобаларды сәтті жүзеге асыру – бұл артықшылық. «Қолжетімді ең озық технологияларды» қолдану да маңызды болып қала береді.

«Жабдықты қайта пайдалану және тағысын-тағы болса, жобаны ұзақ мерзімді перспективада қаржыландырудың мағынасы жоқ. Жаңа технологиялар тиімдірек», – деп атап өтті спикер.

Жобаны қарау кезінде жоба бойынша алдағы шығындарға ерекше назар аударылады – олар барабар және тиімді болуы керек, сонымен қатар электр энергиясын сатудың нақты жоспарлары болуы керек. Өз тарапынан ЕҚДБ техникалық, экологиялық және құқықтық тексерулер үшін консультанттарды тартады – бұл жобаның экономикасын зерделеу және оны болашақта табысты іске асыру үшін маңызды.

Жобалардың үлкен портфелі Қазақстанда ЖЭК-ті дамытудағы ЕҚДБ басымдығын көрсетеді. Бұл ретте көптеген жобалар Қазақстанның Даму Банкі, Азия инфрақұрылымдық инвестициялар банкі және басқа да қаржы институттарымен серіктестікте іске асырылуда. Бұл нарық қатысушылары жаңартылатын көздер секторын қолдау жөніндегі жұмыстары туралы да айтты.

Шетелдік институттар қазақстандық жобаларға дайын

Азия инфрақұрылымдық инвестициялар банкінің аға инвестициялық маманы Игорь Попков АИИБ қызметін 2016 жылы бастаған өте жас ұйым екенін еске салды. Қазір оның қатысушылары – Азия, Еуропа, Африка және Латын Америкасының 109 елі. Қазақстан банктің негізін қалаушы елдердің бірі болып табылады. АИИБ құрылғаннан бері жалпы сомасы 51 миллиард долларды құрайтын 250-ден астам жобаны қаржыландыру мақұлданды.

Банк өз инвестицияларында тұрақты «жасыл» инфрақұрылым мен көлік секторын қолдауға, жаңа технологияларды енгізуге және жеке капитал секторын дамытуға, яғни жаңа жобаларды іске асыруға жеке инвесторлардың көбірек санын тартуға баса назар аударады. Қазір АИИБ өз портфелінде «жасыл» инфрақұрылымдық жобалардың үлесін 2025 жылға қарай 50%-ға дейін жеткізу мақсатын қойып отыр және Қазақстандағы бастамаларды қолдауға дайын.

Инвестициялау кезіндегі АИИБ маңызды шарттарының бірі – жоба құнының 25%-дан аспайтын бөлігін беру, сондықтан ол басқа институттармен бірлесіп қаржыландыруды белсенді түрде ілгерілетуде. Мысалы, ЕҚДБ-мен бірге бірден екі жел электр станциясы салынды – бұл елдің оңтүстігіндегі Жаңатас және Шоқпар станциялары, әрқайсысының қуаты 100 мегаватт. Бұл жобалар энергия тапшылығын азайтып қана қоймай, Қазақстанның энергия жүйесін «жасыл» етуге жәрдемдесті.

Үшінші қатысушы DEG неміс даму институтының аға инвестициялық менеджері Эдуард Рель болды. 1962 жылы негізі қаланған бұл институт бизнесті қолдау үшін бірнеше құралдарды ұсынады, олардың негізгісі – кредиттер немесе капиталға кіру арқылы мерзімінен бұрын қаржыландыру. Бұл ретте қолдау доллармен де, еуромен де, ұлттық валютамен де жүргізіледі, кредит беру көлемі орта есеппен – 20-дан 60 млн долларға дейін.

Бұл ретте салаларда жаңартылатын энергетикаға, телеком-секторға, көлік инфрақұрылымына және сумен қамтамасыз етуге баса назар аударылды. Қазақстанда DEG жобаларының ішінен әзірге еліміздегі ең ірі әуе айлағы – Алматы халықаралық әуежайын жаңғырту ғана бар. Бірақ институт, Эдуард Рель мәлімдегендей, тұрақты даму қағидаттарына сәйкес келетін жаңа жобаларға ашық.

ЖЭК қолдау бойынша тағы бір ірі ойыншы – Қазақстанның Даму Банкі. ҚДБ басқарушы директоры Әсем Шәкенова іс-шараға қатысушыларға ЖЭК жобаларын іске асыруға қолайлы құралдар туралы айтып берді. Мысалы, жоба сомасы банк тарапынан толық кредит беру кезінде кемінде 7 млрд теңге немесе синдикатталған қаржыландыру немесе қоса қаржыландыру кезінде кемінде 3,5 млрд теңге болуы тиіс, ал кредит беру мерзімі 5 жылдан 20 жылға дейін.

«Күн және жел электр станцияларын іске асыру жөніндегі біздің құзыретімізді ескере отырып, ЖЭК жобаларын қарау процестерін оңайлату үшін техникалық және маркетингілік сараптамалар бойынша сыртқы сараптамалық бағалауды ұсыну қажеттілігі туралы міндетті талап жойылды», – деп атап өтті Шәкенова.

Сондай-ақ, ол ҚДБ жаңа даму стратегиясында 2033 жылға қарай кредит берудегі инфрақұрылым үлесін 35%-ға дейін, ал портфельдегі «жасыл» жобаларды кемінде 30%-ға дейін ұлғайту мақсатын қойғанына назар аударды. Банк тек Қазақстан ішіндегі бизнес-бастамаларды қолдаумен айналысады және осы уақытқа дейін 10-нан астам ЖЭК жобасына қолдау көрсетті. 2024 жылдың 1 қаңтарына қарай осы салада мақұлданған және қаржыландырылған жобалардың жалпы көлемі 542 миллион долларды құрады және қазір жел, күн және гидроэлектр станциялары сияқты бірнеше жаңа жобалар қарастырылуда.

Қазақстанға шағын ГЭС қажет

Алайда, осы қаржы институттарының барлығы өз мандаты бойынша елді энергиямен қамтамасыз етудегі ірі проблемаларды шешетін ірі жобаларды қолдайды. Бұл ретте қазақстандық кәсіпкерлердің шағын генерация жобалары жиі назардан тыс қалады – бұл 50 мегаватт немесе одан да көп үлкен станциялар емес, кәсіпорындардың немесе жекелеген елді мекендердің қажеттіліктері үшін тұрғызылған шағын станциялар. Дөңгелек үстел модераторы Нұрлан Қапенов мұндай жобаларды қолдау үшін арнайы бағдарламалар жоқ екеніне назар аударды.

«Шағын ГЭС бойынша. Біз жай ғана маневрлік генерациясыз «тұншығып жатырмыз». Шағын гидроэлектр станциялары кішкентай болып көрінеді – әрқайсысы 2-5-10 мегаватт, бірақ егерді оларды біріктірсек, айтарлықтай көлем аламыз. Біз олардың әрқайсысын дерлік білеміз, бірақ олардың қаржыландыруы жоқ», – деді Қапенов.

Осыған байланысты ҚДБ қызметкері Әсем Шәкенова банктің құны 7 млрд теңгеден асатын жобаларды қаржыландыруға нақты мандаты бар екенін және бұл сомаға шағын ЖЭК жарамайтынын атап өтті. Мұндай шектеу, деп түсіндірді ол, банктің коммерциялық қаржы институттарымен бәсекелеспеуі үшін. Сол сияқты ЕҚДБ-дан Ерлан Рамазанов Қазақстанның даму деңгейін ескере отырып, банк осы салада арнайы гранттар бере алмайтынын хабарлады.

Осы орайда экономиканың жекелеген секторларын мақсатты қолдау тәжірибесі бар мемлекетке осы салаға назар аудару қажет болуы мүмкін екендігі атап өтілді. Нұрлан Қапенов атап өткендей, ЖЭК-тің шағын станциялары қазір Қазақстанда болып жатқан энергия тапшылығын төмендетуге үлкен көмек бола алады.