QAZAQ GREEN. Биыл Париж келісімінің қабылданғанына 10 жыл толды. Бұл халықаралық құжатқа қол қойған елдер, оның ішінде Орталық Азияның бес мемлекеті, парниктік газдар шығарындыларын азайту және жаңартылатын энергетиканы дамыту міндеттемесін алды. IRENA (Жаңартылатын энергия көздері жөніндегі халықаралық агенттік) сарапшыларының бағалауы бойынша, әлемде «жасыл» энергия көздерін пайдалану қарқыны рекордтық деңгейде өсуде, алайда бұл жетістік климаттың өзгеруімен тиімді күресу және тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін әлі де жеткіліксіз. Негізгі мәселе – қаржы, оған әлдеқайда көп қаражат салу қажет. Нақты сандарға келсек: 2023 жылы жаңартылатын энергия көздеріне (ЖЭК) ғаламдық инвестициялар 0,9 трлн АҚШ долларын құрады. Бірақ Тұрақты даму мақсаттарына жету үшін 2030 жылға дейін жыл сайын кемінде 3,8 трлн АҚШ долларын салу қажет.

Орталық Азиядағы жағдай қандай? Соңғы бірнеше жылда аймақ «жасыл» энергетиканы дамытуда айтарлықтай жетістіктерге жетті. IRENA деректеріне сәйкес, 2023 жылы Орталық Азиядағы ЖЭК нысандарының жиынтық қуаты 17,3 ГВт-тан асты. 2018 жылмен салыстырғанда өсім 26,6%-ды құрады, деп хабарлайды Energyprom.

Бұл жетістікке Қазақстан мен Өзбекстанның үлесі ең үлкен. Қазақстандағы өсім 83,4%-ды құрап, 2023 жылы елдегі ЖЭК жалпы қуаты 5,7 ГВт-қа жетті. Өзбекстанда да оң динамика байқалып, 2018 жылмен салыстырғанда 39%-ға артып, 2,7 ГВт-қа жетті.

Тәжікстанда 5 жыл ішінде өсім 15,6% болып, ЖЭК қуаты 5,8 ГВт-қа жетті, ал Қырғызстанда керісінше, қуаттылық 12,6%-ға қысқарып, 3,2 ГВт-ты құрады.

IRENA мәліметтеріне барлық «таза» энергия түрлері, соның ішінде гидроэлектростанциялар (ГЭС) да кіреді. Орталық Азия елдеріндегі ЖЭК құрылымында гидроэнергетика басым орын алады. Қырғызстан мен Тәжікстанда 2023 жылы гидроэлектростанциялар «таза» энергияның жалғыз ірі көзі болды. Өзбекстанда ЖЭК жалпы қуатындағы ГЭС үлесі 90,5%-ды құрады. Қазақстанда бұл көрсеткіш 51,3% ғана, бұл елдегі ЖЭК нысандарының айтарлықтай әртараптандырылғанын көрсетеді. Түрікменстанда ЖЭК дамуы байқалмайды, ГЭС қуаты небәрі 2 МВт, ал елдегі жалпы электр қуаты 7002 МВт-ты құрайды.

Халықаралық дереккөздер жиынтық деректерді тек кезең аяқталғаннан кейін бір жыл өткен соң жариялайтынын атап өткен жөн. Сондықтан 2024 жылы Орталық Азия елдерінің «жасыл» энергетиканы дамытудағы жетістіктерін тек әртүрлі дереккөздерден алынған ақпаратқа сүйене отырып салыстыруға болады.

Мысалы, Қазақстанда өткен жылы Энергетика министрлігінің мәліметіне сәйкес, 148 жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) нысаны (ірі СЭС-терден бөлек) жұмыс істеді. Олардың жалпы қуаты 2,9 ГВт-ты құрады. Олардың ішінде 59 жел электр станциясы (ЖЭС), 46 күн электр станциясы (КЭС), 40 шағын СЭС болды. Өткен жылдың 11 айында бұл нысандар 6,4 млрд кВт·сағ (немесе жалпы электр энергиясын өндірудің 6%-ын) өндірді. Елдің «таза» энергетиканы одан әрі дамыту бойынша үлкен жоспарлары бар — шетелдік капиталды тарта отырып, ірі ЖЭС пен КЭС салу. Ведомствоның болжамына сәйкес, 2035 жылға қарай Қазақстандағы ЖЭК нысандарының жалпы қуаты 9,7 ГВт-қа дейін жетуі тиіс.

Өзбекстанда 2025 жыл Қоршаған ортаны қорғау және «жасыл» экономика жылы деп жарияланды. Ел жаңа технологияларды белсенді түрде енгізіп, генерациялау қуатын арттырып, баламалы энергетиканы дамытып жатыр. Өзбекстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің мәліметінше, соңғы үш жылда елде жалпы қуаты 3,5 ГВт болатын 16 ЖЭС пен КЭС іске қосылып, 35 шағын СЭС салынды. Биыл қарқынды одан әрі арттыру жоспарланған, инвесторлардың қаражаты есебінен тағы 16 ЖЭК нысаны іске қосылады. Өзбекстанның тәжірибесі қызықты, өйткені елде энергетика саласындағы ірі жобалар ғана дамытылып қоймай, кәсіпорындар мен халықтың баламалы энергетиканы пайдалану мәдениеті де қолдау табуда. Мысалы, мемлекет шатырларына күн панельдерін орнатқан 60 мың үйдің тұрғындарына субсидия береді, ал Саларалық энергия үнемдеу қоры осындай жабдықты сатып алу шығындарының бір бөлігін өтейді. Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев қаңтардың соңында жариялаған ақпаратқа сәйкес, елдегі «жасыл» энергетиканың жалпы қуат құрылымындағы үлесі 16%-ға жетті. 2025 жылдың соңына дейін билік бұл көрсеткішті 26%-ға дейін жеткізуді жоспарлап отыр.

Өзбекстан энергетикасындағы ЖЭК үлесінің соңғы бірнеше жылдағы өзгеруін ескерсек, бұл көрсеткіштің 26%-ға дейін өсуі нағыз серпіліс болуы мүмкін. Себебі IRENA деректеріне сәйкес, 2018-2023 жылдар аралығында елдегі ЖЭК нысандарының үлесі небәрі 13,5%-дан 14,9%-ға дейін артқан. Салыстыратын болсақ, дәл осы кезеңде Қазақстан «таза» энергетиканың жалпы орнатылған қуаттағы үлесін 13,7%-дан 21,9%-ға дейін ұлғайтқан.

Ал Қырғызстанның көрсеткіштері бұл бес жыл ішінде тіпті 7,7 пайыздық тармаққа төмендеп, 77,6%-ды құрады. Айта кету керек, Қырғызстан мен Тәжікстанға қатысты деректерде СЭС қуаты да есепке алынған. Дәл осы гидроэнергетиканың үлесі бұл екі Орталық Азия еліне жалпы орнатылған қуаттағы ЖЭК нысандарының үлкен үлесін көрсетуге мүмкіндік береді: сәйкесінше 77,6% және 88,9%.

Дегенмен, осындай әртараптандырылмаған «жасыл» энергетиканың үлесінің тым жоғары болуы белгілі бір мәселелерге алып келеді. Мысалы, сарапшылардың мәліметінше, Тәжікстан гидроэнергетиканың үлесі тым жоғары болғандықтан, климаттың өзгеруіне осал елдердің қатарына кіреді. Электр энергиясының болуы өзендердің деңгейі мен мұздықтардың еруіне тікелей байланысты. Қыс мезгілінде көптеген өңірлердің тұрғындары электр қуатын тәулігіне небәрі 8–10 сағат қана алады. Сонымен бірге елде жылына 300 шуақты күн болатын күн энергетикасының орасан зор әлеуеті іс жүзінде пайдаланылмай отыр.

ЖЭК жаңа нысандарын салу, басқалармен қатар, Климаттың өзгеруіне қарсы күрес тиімділігі индексінің (CCPI) бір ішкі санатына кіреді. Бұл көрсеткіш халықаралық климаттық саясаттың ашықтығын арттыру мақсатында Germanwatch халықаралық экологиялық ұйымы тарапынан есептеледі.

CCPI 2024 жылғы өзекті есебінде Орталық Азия елдерінің ішінде тек екі мемлекет – Қазақстан мен Өзбекстан бойынша деректер келтірілген. Парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін ЖЭК нысандарын енгізу индексінің динамикасы өте төмен деп бағаланады. Бұл көрсеткіш бойынша Өзбекстан мен Қазақстан сәйкесінше 59-шы және 61-ші орындарды иеленіп, аутсайдерлер қатарына енген. Ал көшбасшылардың қатарында Норвегия, Швеция, Дания және басқа да еуропалық елдер бар.