Б.К. ЕСЕКИНА, ҚР Президенті жанындағы жасыл экономика жөніндегі кеңестің мүшесі, «Жасыл Академия» ғылыми-білім беру орталығының директоры, э.ғ.д., профессор

Жаһандық энергияға көшу қарқыны, сондай-ақ температураның өзгеруін 1,5°С-ден аспайтын ұстап тұруға бағытталған Париж келісімін іске асыру геосаяси жағдайдың өзгеруіне байланысты баяулады. Сонымен бірге, осы жылдың маусым айында өткен БҰҰ КӨНК Бонн конференция- сының шешімдері , сондай-ақ ЕО қоршаған орта ми- нистрлерінің конференциясы климаттық саясатты ұстанатындығын және СОР-26 шараларын (Глазго пактісі) іске асыруға дайындығын көрсетті.

Климаттың өзгеруіне бейімделу саласындағы батыл іс-қимылдар мен жаһандық ынтымақтас- тықтың үлгісі Глазго қаласындағы алаңда басталған көміртекті көп қажет ететін секторлардағы жеткізу тізбектері бар компанияларды біріктіретін Алғаш жол салушылар коалициясы болды. Оған тұтыну тауарларын өндіру және тасымалдау жөніндегі ірі фирмалардың өкілдері, сондай-ақ жаңартылатын энергия көздерімен айналысатын және жел турбиналарын салу үшін болатты пайдаланатын компаниялар кіреді. Қазіргі уақытта Коалиция тоғыз елдің (Дания, Үндістан, Италия, Жапония, Норвегия, Сингапур, Швеция және Біріккен Корольдік, АҚШ) 50- ден астам компаниясын біріктіреді, олардың үлесіне әлемдік ЖІӨ-нің 40%-дан астамы және жаһандық шығарындылардың 30%-ы тиесілі. Бес құрлықта жиынтық нарықтық құны 8,5 трлн доллардан асатын компаниялар 2030 жылға қарай алты секторда: көмірқышқыл газын жою; алюминий; авиация; жеткізу; жүк тасымалдау; болат технологияларының есебінен нөлдік көміртегі бар сатып алу бойынша міндеттемелерді өзіне алып, жаңа экологиялық таза технологияларды коммерцияландыруға дайындығын көрсетті.

Көптеген елдер, оның ішінде көмірсутектерді өндіру жөніндегі әлемдік көшбасшылардың үздік он- дығына кіретін елдер ұлттық стратегияларды және оларды іске асыру жоспарларын әзірлеу және жаңарту арқылы өз экономикаларын көміртексіздендірудің жаңа жолдарын негіздеу бойынша күш салуда (1-кесте).

Мәселен, Қытай ЖЭК жедел дамыту, энергия тұтынуды бақылауды күшейту, өнеркәсіптің, қала құрылысының, көліктің, ауыл шаруашылығының және өңірлердің жасыл трансформациясы есебінен 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуді жоспарлап отыр. 2021 жылдың қазан айында ұсынылған елдік стратегияға сәйкес, ел 2030 жылға қарай көмірқышқыл газының шығарылу шыңына жетіп, содан кейін көміртегі бейтараптығына көшуді жоспарлап отыр. БҰҰ КӨНК-де төмен көміртекті даму стратегиясын (2016-2021 жж.) алғашқылардың бірі болып ұсынған Еуропалық Одақ елдері дәстүрлі энергия тасығыштар бағасының өсуіне қарамастан, шығарындыларды төмендету бойынша ұлттық міндеттемелерді (NDC) және көміртегі өнімдерін импорттаушыларға қойылатын талаптарды біртіндеп қатайтуда. 2023 жылдан бастап шекаралық көміртегі салығы (CBAM) салынатын тауарлар тізіміне үлкен көміртегі ізі бар қара және түсті металлургия, химия өнеркәсібі, құрылыс матери- алдары және басқа да салалар кіреді. 2026 жылдан бастап бұл тізімді мұнай-газ және мұнай-химия өнеркәсібінің өнімдерімен толықтыру жоспар- лануда, бұл Қазақстан сияқты өндіруші елдердің экспортын осал етеді.

Fit for 55 шығарындыларды азайту саласында бұрын қабылданған ұлттық міндеттемелерді қатайтудан басқа, ЕО елдері ұлттық стратегияларды нормативтік актілермен толықтырады .

Осылайша, 2050 жылға дейін төмен көміртекті даму стратегиясын алғашқылардың бірі болып ұсынған Германия климаттық өзгерістер туралы федералды заң қабылдады.Ел энергетикалық секторды қайта құрылымдау жолын таңдайды, ЖЭК-ті одан әрі таратуды және қазбалы отыннан электр энергиясын өндіруден біртіндеп бас тарту- ды жоспарлайды, бұл энергетикалық сектордағы шығарындыларды 1990 жылмен салыстырғанда 2030 жылға қарай 60-62%-ға қысқартады. Стратегияны іске асыру жоспары Париж міндеттемелері шеңберінде қабылданған заңға сәйкес әрбір 5 жыл сайын жаңартылатын болады.

Норвегия экономикасын көміртексіздендіру жоспары төмен көміртекті технологияларды қолдауды, шығарындылар салығын ұлғайтуды (тоннасына 95 АҚШ долларынан 240 АҚШ долларына дейін), 2022 жылдан бастап нөлдік шығарындылары бар көлікке көшуді (2025 жылдан бастап қалалық автобустар) және басқа да реттеу шарала- рын көздейді. Сондай-ақ, елде Климаттың өзгеруі туралы заң қабылданды (2018 ж.)

Францияның төмен көміртекті даму перспективалары Көміртегі шығарындыларын азайту жөніндегі ұлттық стратегияда және негізінен атом энергетикасынан ЖЭК-ке көшуге, технологияларды дамытуға және т.б. негізделген ұзақ мерзімді энергетикалық бағдарламада көрініс тапты.

Жалпы, ЕО елдері өз экономикаларын көмір- тексіздендіру саясатын дәйекті түрде жалғасты- руда. Мысалы, осы жылдың мамыр айында ЕО энергетикалық өтуінің жаңа жоспары - REPowerEU қабылданды , ол таза энергия көздеріне жылдам өтуге және Еуропаның ресейлік энергетикалық ресурстарға тәуелділігін азайтуға бағытталған. Бұл жоспарды мынадай міндеттерді шешу жолымен іске асыру болжанып отыр:

 1) үй шаруашылықтарынан бастап өнеркәсіптік кәсіпорындарға дейінгі барлық деңгейлерде энергия үнемдеу; 

2) энергия жеткізуді әртараптандыру; 

3) қазбалы отынды ЖЭК-те жылдам ауыстыру; 

4) инвестициялар мен реформаларды орынды үйлестіру.

АҚШ пен Канада үшін де көміртегі бейтарап- тығына қол жеткізу және климаттық саясат саласын- дағы заңнаманы қабылдау саясатының жалғасуы тән. АҚШ 2021 жылғы қарашада стратегияны ұсынды, оның негізгі басымдықтары: 

1) электр энергиясын көміртексіздендіру; 

2) соңғы пайдаланушыларды электрлендіру және басқа таза отындарға көшу; 

3) метанды және СО2-ден басқа өнімдерді азайту болып табылады.

Канада мен Ресейдің стратегияларында төмен көміртекті дамуға көшудің басымдықтары ретінде мыналар белгіленген: энергия тиімділігі, орман және жерді пайдалануды жетілдіру арқылы кли- маттың өзгеруіне бейімделу, технологиялар мен инновациялар.

Париж келісімін ратификациялаған және пар- никтік газдар шығарындылары саласында ұлттық міндеттемелерді ұсынған Қазақстан Республикасы үшін (2030 жылға қарай 1990 жылғы деңгейден 15-25% мөлшерінде, БҰҰ КӨНК, 2016 ж.) ҚР Президенті Қ-К. Тоқаев қойған 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу жөніндегі міндет өте өршіл болып қала береді және салмақталған климаттық саясат жүргізуді талап етеді.

ҚР СЖжРА Статистика бюросының деректері бойынша парниктік газдар шығарындыларының көп бөлігі (77,1%) отынды өндірумен, өңдеумен, тасымалдаумен, сақтаумен және жағумен байланысты энергетикалық қызметке келеді (1-сурет). Осыған байланысты дәл осы секторлар ғалымдарды, практиктер мен саясаткерлерді мұқият зерттеу және зерттеу объектісіне айналуы тиіс.

Жақында ТМКҚ өткізген Көмір форумы аясындағы пікірталастар көрсеткендей, көмір өнеркәсібі кәсіпорындарының, шахталар мен салалық ҒЗИ ұжымдары көмір кен орындарын көміртексіздендіру- дің тиімді халықаралық тәжірибесін зерттеуді, зерделеуді, сондай-ақ өндірісті технологиялық жаңғыртудың арнайы бағдарламаларын әзірлеуді қажет етеді. Кеншілер арасында жабдықтардың тозуы үлкен алаңдаушылық туғызады: жекелеген кәсіпорын- дарда ол 80-85%-ға жетеді , бұл өндірістің энергия сыйымдылығының өсуіне және тиісінше парниктік газдар шығарындыларының өсуіне себепші болады.

ҚР Энергетика министрлігінің алдын ала деректеріне сәйкес, көмірден бас тарту және экономиканы көмір- тексіздендіру бойынша басқа да шаралар көмір өндіру және энергия өндіру саласында 27 мың жұмыскердің босатылуына әкелуі мүмкін, ал басқа сабақтас салалардың жұмыскерлерін ескергенде - шамамен 35 мың.

ҚР Энергетика министрлігінің алдын ала деректері- не сәйкес, көмірден бас тарту және экономиканы көмір- тексіздендіру бойынша басқа да шаралар көмір өндіру және энергия өндіру саласында 27 мың жұмыскердің босатылуына әкелуі мүмкін, ал басқа сабақтас салалардың жұмыскерлерін ескергенде - шамамен 35 мың. Осыған байланысты энергетикалық трансформация процесінде неғұрлым осал және жұмысынан айырылу тәуекеліне ұшыраған қызметкерлердің осы санаты әлеуметтік қорғау шараларымен, қайта оқыту және қайта даярлау бағдарламаларымен қамтылуға, шығарындылар деңгейі төмен салаларда жаңа жұмыс орындарымен қамта- масыз етілуге тиіс. Осы санаттағы адамдар үшін жаңа «жасыл» салалардағы қызметті жүзеге асыру мақсатын- да баламалы жұмыспен қамтуды және қайта даярлауды ұсынатын бағдарламалар әзірлеу қажет.

Экономиканың басқа өндіруші секторларында, атап айтқанда, мұнай-газ және мұнай-химия өнеркәсібінде көміртегіні қажетсінуді төмендетуге қатысты ЖЭК үлесін арттыру, ең озық қолжетімді технологияларды (ЕОҚТ) енгізу жолымен энергия тиімділігін арттыру, әсіресе шикізатты тасымалдау кезінде көміртекті ұстау және сақтау (КҰС) технологияларын әзірлеу және енгізу жо- лымен көміртексіздендіру саясатын жалғастыру қажет. Осы сектордағы бірқатар компанияларда (KMG, NCOC, SHELL және басқалары) төмен көміртекті дамудың кор- поративтік стратегияларын, сөзсіз, көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бағытында прогресс болып табыла- тын, көміртек ізін және СО2 «ағуларын» анықтау мәніне тәуелсіз техникалық-технологиялық, цифрлық аудиттер жүргізу, көміртегінің ағуына сандық мониторингті енгізу сияқты бірқатар бағыттар әзірлеуге қарамастан, шығарындылар кәсіпорындардың экологиялық менеджменті назарынан тыс қалады.

Әрине, гибридтік, маневрлік ЖЭК-ті ынталандыру және енгізу, сутегі және атом энергетикасы, ЕОҚТ, КҰС саласында қолданбалы зерттеулер жүргізу және көміртегі менеджменті стандарттарын және басқа да шараларды енгізу сияқты энергетикалық секторды және тұтастай алғанда, елдің өндіруші кәсіпорындарын көміртексіздендірудің жүйелі мәселелері қазіргі уақытта әзірленіп жатқан 2060 жылға дейінгі көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы шеңберінде Үкімет тарапынан қолдау алуға тиіс.

Жоғарыда келтірілген халықаралық тәжірибені және ұлттық экономиканың ерекшелігін ескере отырып, осы стратегиялық құжаттың базалық элементі көміртексіздендіруді ынталандыратын көміртекті реттеу жүйесін жетілдіру болуы тиіс. Ағымдағы ахуалды талдау Қазақстандағы көміртекті реттеудің қолданыстағы жүйесі парниктік газдар шығарындыларын азайту бойынша елдің алған міндеттемелеріне қол жеткізуге мүмкіндік бермейтінін және түбегейлі жетілдіруді қажет ететінін көрсетеді.

Парниктік газдар шығарындыларына квоталар саудасы да тиісті ынталандырушы әсерге ие емес. Кво- талармен сауда-саттықты жүзеге асыратын қазақстандық CCE (Caspy Commodity Exchange) компаниясының деректеріне сәйкес 2021 жылы сауда-саттықта көмір- тегі бірліктерінің құны 1-1, 2 АҚШ доллары деңгейінде болды, ал ЕО-да көміртектің бағасы СО2 тоннасы үшін 70 доллардан асады. Париж келісімінің міндеттемелері шеңберінде ЭГТРМ әзірлеген ҰДАҮ жаңартылған жобасы (2021-2025 жылдарға ҚР Ұлттық деңгейінде айқындалатын үлес) көміртегі бірлігінің бағасын 2023-2025 жылда- ры 16,9 АҚШ долларына дейін және 2026-2030 жылдары 50,8 АҚШ долларына дейін арттыруды көздейді. Парниктік газдар шығарындылары үшін осындай бағаға қол жеткізу үшін көміртекті реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру, шығарындыларды азайтуды ынталандыру және жасыл технологияларды енгізу бойынша шұғыл шаралар қабылдау қажет.

Біздің елімізде қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін McKinsey компаниясының зерттеулеріне сәйкес, көмір- тексіздендіруге инвестициялар үлесін орташа әлемдік көрсеткіштің 7,5%-ына қарағанда ЖІӨ-нің 15%-ына дейін арттыру қажет.

Осы проблемаларды шешу үшін ұлттық деңгейде мынадай іс-қимылдарды қабылдау орынды деп санаймыз:

1. Климаттық мақсаттар заңды заңнамалық акт болуы керек. Өршіл және тұрақты ұзақ мерзімді саяси ортаның болуы маңызды. Парниктік газдар шығарындыларының әлемдегі ең ірі 10 көзі - Жапония, Канада, ЕО елдері және Оңтүстік Корея заңды міндетті нысаналы көрсеткіштерге ие. Популизмнің өсуімен белгіленген тұрақсыз саяси климатты ескере отырып, климаттың өзгеруіне күш салу саяси басымдықтардың өзгеруіне кепілдік болмауы керек. Елдің климаттық мақсаттарының салалық және жергілікті деңгейлерде орындалуға жататын орталық және жергілікті мемлекеттік органдар мен ұлттық компаниялардың стратегияларында, жоспарлары мен бағдарламаларында бекітілуі елдің тұрақты прогресіне ықпал ете отырып, тұрақтылық пен айқындылықты қамтамасыз ете алады.

2. Энергетикалық қауіпсіздікті жоспарлау «дәл мерзімінде» жоспарлаудан осы шешімдерге инвестицияларды ынталандыру үшін нарықтық тетіктерді пайдалана отырып, жеткілікті резервтік қуатта р мен сақтау инфрақұрылымын ұстауды талап ететін «кез келген жағдайда» жоспарлауға көшуге тиіс. Энергия тиімділігі мен энергия үнемдеу энергетикалық қауіпсіздік саласында қосымша артықшылықтар мен рөл атқаруы керек. Ақпаратты ашық және дәйекті тарату, энергия қадағалау мекемелерін қалпына келтіру және тұтынушылар топтары арасында жауапкершілікті бөлуді ескеретін іс-шараларды әзірлеу халықтың энергия тиімділігін арттыруға қатысуын ынталандыруға көмектесе алады.

3. Экологиялық таза энергетикаға инвестициялар тәуекелін төмендету капитал ағынын ұстап тұру үшін аса маңызды. Соңғы онжылдықта елдің энергетикалық ауысуына инвестициялар өсті, бірақ инвестициялардың өсуі экономикалық өсудің онжылдығына келді және ішінара ынталандырушы ақша-кредит саясатымен және төмен пайыздық мөлшерлемелермен қамтамасыз етілді. Бүгінгі күні қаржыландыру тапшылығы елеулі болып қалуда, сондықтан энергетикаға инвестициялар тәуекелінің төмендеуі шешуші мәнге ие.

4. Теңдік пен әділеттілік мәселелері энергетикалық ауысуда басты орынға ие болуы керек. Соңғы онжыл- дықтарда энергияға деген сұраныстың салыстырмалы икемділігіне байланысты энергияның жоғары бағасы тұтыну бағаларының инфляциясының жоғары деңгейіне ықпал етті. Біріншіден, халықтың осал топтары мен шағын кәсіпорындар зардап шегеді, бұл жаңа энергетикаға көшу кезінде теңдік пен әділеттілік мәселелерін көрсетеді. Энергияның қолжетімділігін сақтау тек экономикалық өсу мен әлеуметтік әл-ауқат үшін ғана емес, сонымен қатар климаттың өзгеру саясатын қолдау үшін де өте маңызды. Осыған байланысты осал топтар мен шағын бизнес үшін тең қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін ұзақ мерзімді жүйелі шешімдер қабылдау талап етіледі.

Жалпы, елдік деңгейдегі көміртексіздендіру процесі мемлекеттік басқару саласында да, ұлттық экономика мен оның негізгі салаларын дамытуды жоспарлау саласында да жүйелі жұмыс жүргізуді және тиісті инвестициялық, нормативтік-құқықтық және институционалдық реформалар қабылдауды талап етеді. Көміртегі бейтараптығына қол жеткізу жөніндегі шаралардың салааралық сипатына, елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін маңыздылығына байланысты қосалқы өңірде БҰҰ қолдауымен Баламалы энергетика және климат жөніндегі агенттік түрінде Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан үйлестіруші құрылым құру қажеттігі пісіп-жетілді.

Осыған байланысты Үкімет, ғалымдар, сарапшылар, бизнес-қоғамдастық бүгінгі стратегияға енгізілетін шешімдер Қазақстанның ғана емес, бүкіл Еуразия өңірінің келешекке арналған тұрақты даму перспективаларын айқындайтынын түсінуі қажет.

Осылайша, экономиканы әртараптандыру және оның технологиялық серпілісінің стратегиясы болып табылатын Қазақстан Республикасының 2060 жылға дейінгі көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы елдің әлеуметтік-экономикалық саясатын жаңарту кезеңінде жаңа ұзақ мерзімді стратегиялық құжат болуы тиіс.