Алена Севериненко, «Тұрақты дамуға көмектесу» Орталығы

Метан шығарындыларын азайтудың жаһандық міндеттемесі (GMP) – климаттың өзгеруіне айтарлықтай әсер ететін негізгі парниктік газдардың бірі – метан шығарындыларын азайтуға бағытталған бастама. Метан (CH4) көмірқышқыл газымен (CO2) салыстырғанда әлдеқайда күшті парниктік әсерге ие, дегенмен оның атмосферадағы концентрациясы әлдеқайда төмен, сондықтан метан шығарындыларын азайту жаһандық жылынуды қысқарту үшін үлкен әлеуетке ие.

Метан шығарудың негізгі көздерін ретінде:

•       Антропогендік көздер: ауыл шаруашылығы қызметі, қазба отындарын өндіру және тасымалдау нәтижесінде өндірілетін метан шығарындылары, сондай-ақ органикалық қалдықтарды көму орындары.

•       Табиғи көздер: сулы-батпақты жерлерден, термиттерден, құрлықтағы және теңіздегі геологиялық көздерден, сондай-ақ еріген көпжылдық мұздан шығарылатын метан шығарындылары.

Жаһандық метан міндеттемесінің (GMP) мақсаты – 2020 жылғы деңгеймен салыстырғанда 2030 жылға қарай метанның антропогендік шығарындыларын кемінде 30%-ға азайту. GMP орындау 2050 жылға қарай 0,2 °С жылынудың алдын алуға, сондай-ақ жаһандық жылынудың өсу шегін 1,5°С-ден аспайтын деңгейде сақтауға мүмкіндік береді. GMP шеңберінде елдер Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық топтың (КӨҮАТ) ең жоғары деңгейдегі озық тәжірибесінің парниктік газдарды түгендеу әдіснамасын пайдалануға көшуге, сондай-ақ Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясы (БҰҰ КӨНК) және Париж келісімі шеңберінде есептіліктің дәлдігін, ашықтығы мен толықтығын ұдайы арттыру бойынша жұмыс істеуге міндеттенеді. Жаһандық деңгейде парниктік газдар шығарындыларын, соның ішінде метанды азайту шараларын әзірлеу және жүзеге асыру үшін елдер БҰҰ және Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым (ДМҰ) сияқты халықаралық ұйымдар арқылы ынтымақтасады. Мысалы, 2015 жылы БҰҰ Климаттың өзгеруі жөніндегі конвенциясы шеңберінде қабылданған Париж келісімі жаһандық жылынуды шектеудің жаһандық мақсатына жету үшін елдердің метанды қоса алғанда, парниктік газдар шығарындыларын азайту жөніндегі міндеттемелерін көздейді. Бұдан басқа, көптеген елдер экономиканың әр түрлі салаларында: энергетика, ауыл шаруашылығы, қалдықтар және көлік салаларында метан шығарындыларын азайту үшін ұлттық шаралар қабылдайды және стратегияларды әзірлейді. Бұл шаралар тиімдірек технологияларды пайдалануды, метанды жоюды, кәсіпорындардағы шығарындыларды бақылауды және парниктік газдарды бақылауды көздейді. Алайда, метан шығарындылары проблемасымен және оның климатқа әсерімен тиімдірек күресу үшін халықаралық ынтымақтастықты одан әрі нығайту және ұлттық деңгейде одан да өршіл стратегиялар мен шараларды әзірлеу қажет. Жаһандық метан міндеттемелерін жүзеге асырудағы ілгерілеу әлемнің тұрақты және экологиялық жауапты дамуына қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.

Қазақстан метан шығарындыларының әр түрлі көздері бар ел ретінде осы шығарындыларды азайтуда маңызды рөл атқарып, климаттың өзгеруіне қарсы күрес жөніндегі халықаралық күш-жігерге белсенді қатыса алады. 2021 жылғы БҰҰ КӨНК деректері бойынша Қазақстанда метан шығарындыларының көп бөлігі энергетика секторына тиесілі, одан кейін ауыл шаруашылығы және қалдықтар секторы жүреді, ал тізімді экономиканың басқа секторлары аяқтайды (1-схема).

 Қазақстан үшін кейбір мүмкіндіктер мен перспективаларды талдап көрейік: газ өнеркәсібі, қалдықтарды кәдеге жарату, ауыл шаруашылығы, энергия тиімділігі және жаңартылатын энергия, сондай-ақ халықаралық бағдарламалармен өзара іс-қимыл.

Газ өнеркәсібі: Қазақстан әлемдегі ең ірі табиғи газ өндірушілердің бірі болып табылады. Метанды өндіру, тасымалдау және өңдеу кезінде оның шығарындыларын азайту технологияларын енгізу елдің парниктік әсерге қосқан үлесін айтарлықтай төмендетуі мүмкін.

Қалдықтарды кәдеге жарату: полигон қалдықтары мен мал шаруашылығы қалдықтары метанның маңызды көзі болып табылады. Биогаз қондырғылары сияқты қалдықтарды жоюдың заманауи әдістеріне инвестиция салу атмосфераға метан шығарындыларын азайтуға көмектеседі және сонымен бірге қосымша энергия алуға ықпал етеді.

Ауыл шаруашылығы: ауыл шаруашылығы да органикалық қалдықтарды өңдеу және күріш өсіру процестері арқылы метан шығарындыларына айтарлықтай үлес қосады. Аэробты күріш өсіру немесе көңді өңдеудің заманауи әдістері сияқты озық технологияларды қолдану бұл шығарындыларды азайтуы мүмкін.

Энергия тиімділігі және жаңартылатын энергия: энергия тиімділігі мен жаңартылатын энергияға инвестиция салу табиғи газ сияқты қазба отындарын пайдалану қажеттілігін азайтуға көмектеседі, бұл, өз кезегінде, метан шығарындыларын төмендетеді.

Халықаралық бағдарламалармен өзара іс-қимыл: Қазақстан метан шығарындыларын азайтуға бағытталған халықаралық ұйымдармен және бағдарламалармен ынтымақтаса алады және климаттың өзгеруіне қарсы күрес жөніндегі жаһандық бастамаларға қатыса алады. Метан шығарындыларын азайтудың тиімді саясатын жүргізу Қазақстанға қоршаған ортаға теріс әсерді азайтуды, энергия мен қалдықтарды кәдеге жарату шығындарын азайтуды, сондай-ақ тұрақты дамуды қолдауды және жаңа экологиялық таза жұмыс орындарын құруды қоса алғанда, бірнеше маңызды пайда әкелуі мүмкін. Алайда, мұндай шараларды сәтті жүзеге асыру үшін метан шығарындыларын азайтуға байланысты технологиялық дамуға, инновацияларға, қаржыландыруға және процестерді тиімді басқаруға назар аудару қажет.

Осындай инновациялық құралдардың бірі «жасыл» қаржыландыруды дамытуды қолдауға бағытталған түрлі іс-қимылдар қабылдайтын Еуропалық қайта құру және даму банкі (ЕҚДБ) болып табылады. ЕҚДБ қызметінің өңірлері 38 ел болып табылады, оның ішінде Қазақстан да бар (1-сурет).

ЕҚДБ – Еуропа, Орталық Азия елдерінде және басқа өңірлерде жобаларға қаржылық қолдау мен инвестициялар көрсететін халықаралық қаржы институты. ЕҚДБ негізгі міндеті тұрақты дамуды қолдау, жеке секторды ынталандыру және экономикалық реформаларға жәрдемдесу болып табылады. ЕҚДБ төмен көміртекті дамудың ұзақ мерзімді жолдарын әзірлеуді қоса алғанда, саясатты реформалау арқылы жеке сектордың қатысуын қолдайды. ЕҚДБ экологияға салған инвестицияларының 64%-ы жеке секторға тиесілі. ЕҚДБ метан шығарындыларын азайту және климаттың өзгеруіне қарсы күш-жігерді белсенді түрде қолдайды, метан шығарындыларын азайтуға және экологиялық тұрақтылықты арттыруға бағытталған жобаларды қаржыландырады және техникалық көмек көрсетеді. Бұл ретте ЕҚДБ-ның метан шығарындыларын азайтуға өзіндік көзқарасы бар (1-кесте).

ЕҚДБ-да 2025 жылға қарай климаттың өзгеруіне қарсы шараларды қаржыландыру үшін жеке секторға қаражат жұмылдыруды ұлғайту ниеті бар. Жеке секторды негізгі қаржылық қолдаудан басқа, ЕҚДБ климаттық кеңістікте өз міндеттемелеріне ие:

•       2025 жылға қарай «жасыл» қаржыландыру үлесін бизнестің жылдық көлемінің 50%-дан астамына дейін ұлғайту;

•       Париж келісімінің мақсаттарына сәйкес қызметті 2022 жылдың соңына дейін жеткізу;

•       2025 жылға қарай жеке секторды климаттық қаржыландыруды тартуды екі есеге арттыру

Өз сөз сөйлеуінің бірінде ЕҚДБ президенті Одиль Рено-Бассо ханым атап өткендей: «Банк өзінің экологиялық тұрақтылығын арттыру мәселелерінде, оның ішінде агроөнеркәсіптік секторда, инвестициялайтын елдердің экономикаларын қалдықтар мен энергетика секторында метанға қарсы күресті қолдау арқылы қолдайды. Біз мақсатқа жетуге көмектесу үшін метан шығарындыларын азайту жөніндегі жаһандық міндеттемеге қол қойған тараптармен тығыз жұмыс жүргізуге ниеттіміз». Метанды азайту жөніндегі жаһандық міндеттеменің артықшылықтары айқын, бірақ мұнда олар жеке сектордың қаржылық қызығушылығына ие. Жаһандық метан міндеттемесінің басқа артықшылықтарын талдайық:

•       Міндеттемеге қол қойған елдер 2030 жылға қарай метан шығарындыларын 2020 жылғы деңгеймен салыстырғанда 30%-ға төмендету жөніндегі ұжымдық мақсатқа қол жеткізу үшін ерікті іс-қимылдар қабылдауға келісім береді, бұл планетадағы температураның 2050 жылға қарай 0,2 °С-ден жоғары көтерілуін ұстап қалуға көмектеседі.

•       150+ ел міндеттемеге қосылып, метан шығарындыларының базалық желісі мен көздерін бағалау үшін халықаралық қаржыландыруға қол жеткізді (олардың ішінде Өзбекстан, Қырғызстан, Орталық Азия өңірінен Түрікменстан бар).

•       Метан шығарындыларын қысқарту ұлттық корпоративтік көміртексіздендіру мақсаттарына қол жеткізуге және ЕО шекара маңындағы көміртегі салығы (Carbon Boarder Adjustment Mechanism) енгізілгеннен кейін пайда болатын өнім экспорты бойынша қосымша шығындарды азайтуға көмектеседі.

ЕҚДБ метан шығарындыларын қысқарту жөніндегі жұмысы институттың тұрақты дамуды қолдау және климаттың өзгеруіне қарсы күрес жөніндегі ауқымды стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Ол халықаралық климаттық мақсаттарға қол жеткізуге ықпал етеді және ЕҚДБ өз қызметін белсенді жүргізетін елдерде тұрақты дамуға жәрдемдеседі. Түсінікті болу үшін, ЕҚДБ метанды қысқарту жөніндегі қызметі көрсетілді (2-сурет).   

ЕҚДБ осы бастаманы жалғастыру үшін операция елдерінде әр түрлі мүдделі тараптармен белсенді өзара іс-қимыл жасайды. Мысалы: ауыл шаруашылы мен егіншілік жүргізу әдістерін жетілдіру және биометан нарығын дамыту

Еуропалық қайта құру және даму банкі биогаз бен биометанды өндіру мен пайдалануға байланысты жобаларды белсенді қолдайды. Биогаз – бұл анаэробты жағдайда (оттегі болмаған кезде) органикалық материалдардың биологиялық ыдырауынан пайда болатын газ. Биогазға негізінен метан (CH4) және көмірқышқыл газы (CO2), сондай-ақ басқа газдардың аз мөлшері кіреді.

ЕҚДБ биогаз және биометанмен байланысты келесі жобаларға қолдау көрсетеді:

Биогаз қондырғылары: ЕҚДБ ауылшаруашылық қалдықтары, тамақ қалдықтары сияқты органикалық қалдықтарды өңдеуге және биогаз өндіруге мүмкіндік беретін биогаз қондырғыларын салуға және жаңартуға инвестиция салады.

Биогазды кәдеге жарату жобалары: ЕҚДБ биогаздың атмосфераға шығарылуын болдырмау және оны жаңартылатын отын немесе энергия ретінде пайдалану үшін кәдеге жарату жобаларын қаржыландырады.

Биометан өндірісі: ЕҚДБ биогазды газбен жабдықтау желілерінде немесе автотын ретінде пайдалануға жарамды стандарттарға дейін тазарту және жақсарту арқылы биометан өндіру жобаларын қолдайды.

Биогаз бен биометанды енгізу метан шығарындыларын азайтуға ықпал етеді, бұл – климаттың өзгеруімен күресудегі және парниктік әсерді азайту және жаһандық жылынуды шектеу сияқты климаттық мақсаттарға жетудегі маңызды қадам. ЕҚДБ мұндай жобаларды қолдауда және неғұрлым тұрақты және экологиялық жауапты энергетикаға көшуді ынталандыруда шешуші рөл атқарады.