Әсем Бақытжан-Аугустин, Green Energy GmbH компаниясының Қазақстандағы және Польшадағы жобалар жетекшісі

2015 жылғы Париж келісімі аясында 195 ел жаһандық жылынуды шектеуге уеде берді. Бұл әлем парниктік газдар иіығарындыларын күрт азайтуы керек дегенді білдіреді. ІРСС бағалау есебінө сәйкөс, біздің кеміртекті бюджет егер жылыну шегі < 1,5 °C болса 400 Гт СО2 жене біздің мақсатымыз < 2 °C болса, шамамен 1000 Гт СО₂ құрайды. Жаһандық жылынуды 2 °С-қа шектеу көпшілік мойындаған мақсат. Бұл мақсат барлық салаларды терең көміртексіздендіруге әкелуі керек.

Көміртексіздендіру қазбалардан жаңартылатын энергия көздеріне ауысуды ғана білдірмейді. Көміртексіздендіру бұл біздің экономикам ыздың минималды немесе мүлде атмосфераға СO₂ шығармай ұйымдастырылуы. Осы үдерістегі ЖЭК рөлі, әрине, үлкен, бірақ бұл жалғыз әмбебап шешім емес. Бүгінгі таңда электрлендіру қиын немесе мүмкін емес көптеген өндірістік процестер мен секторлар бар. Мүнайға, көмірге жәнетабиғи газға отын баламасы қажет. Сутегі осындай балама болуы мүмкін болып көрінеді. Ол біздің экономикамызда жаңалық емес. Бүкіл әлем бойынша сутекке деген ағымдағы сұраныс жылына 80 млн. тоннаға есептеледі. Ол негізінен шикізат немесе реагент ретінде қолданылады.

31 млн. тонна аммиак өндіру үшін қолданылады, ол негізінен тыңайтқыштар өндірісінде қолданылады. Мұнай химиясында 36 млн. тонна сутегі қолданылады. Метанол өнді рісінде-12 млн. тонна, металлургияда -4 млн. тонна және көлік саласында -0,01 млн. тонна (ХЭА есебі-2018).

Біздің климаттық мақсаттарымыз үшін бұл қызықты, өйткені оны барлық жерде дерлік таза немесе салыстырмалы түрде таза энергия тасымалдаушысы ретінде пайдалануға болады, сонымен қатар энергия жинақтағыш рөлін атқарады. ІЕА агенттігі 2040жылға қарай әлемдік сутегі нарығының 62 млн. тоннаға дейін өсуін және оның әр түрлі сегменттерде одан әрі өсуін болжайды.

Көптеген елдер мен концерндер 2050 және 2060 жылдары көміртегі бейтараптығын жариялады. Көміртексіздендіру жоспарлары мен стратегияларында олар жасыл сутегіне үлкен рөл бөледі. Оған үлкен үміт артылады. Таза сутегі адамзатқа мақсатқа жетуге көмектесуі үшін ол технологиялық тиімді, қауіпсіз, қажетті мөлшерде, сапада және бағамен қолжетімді болуы керек. Бұл мақалада сутегі тақырыбына арналған бірқатар материалдар ашылады. Біз Қазақстан экономикасы үшін сутегінің әлеуеті, жаһандық экономика мен саясатты қайта қалыптастыруға сутегінің әсері, инфрақұрылымдық мәселелер, өнеркәсіптің түрлі секгорларында сутегіні пайдаланужәнет.б. тақырыптарды ашуға тырысамыз. Бұл мақала кіріспе болып табылады, «өндіріс сақтау және тасымалдау-жасыл сутегіні пайдалану»тізбегін қарауға, сондай-ақ осыған байланысты кейбір қиындықтарды (немесе кедергілерді) талдауға талпыныс.

Сонымен, сутегі дегеніміз не?

Сутегі әлемдегі ең қарапайым және кең таралған химиялық элемент. Ол бір протоннан және бір электроннан түрады. Оның түсі де, иісі де, дәмі де жоқ және біз үшін улы емес. Бірақ ол жеңіл тұтанады. Сутегіні пайдалану үшін, оны алдымен өндіру қажет. Оны пайдалану үшін, алдымен, оны өндіру қажет. Яғни, сутегі энергия көзі емес, бірақ ол энергия тасымалдаушысы. Оны өндіру үшін әртүрлі процестер бар. Осы процестерге және соңғы өнімнің экологиялық тазалығына байланысты сутегі белгілерінің белгілі бір таңбалау коды болады.

Олардың кейбірін қарастырайық.

Сұр сутегі табиғи газдан бу реформингі арқылы өндіріледі. Яғни, біз табиғи газды бумен араластырамыз және осы реакция барысында сутегі мен СОг аламыз. Бұл әдістің күрделілігі, біріншіден, бұл процесте атмосфераға әр 1 кг сутеп үшін шамамен 10 кг СО₂ шығарылады. Екіншіден, энергияның 20-25%-ы жоғалады, шын мәнінде, табиғи газды тікелей пайдалану оңайырақ.

Көгілдір сутегі – өндіру процесі сұр сутегімен бірдей, тек онда СО2 шығарындылары СО2-ні жер асты қоймаларына түсіру және айдау немесе одан әрі өнеркәсіптік тұтыну арқылы азайтылады. Бұл жағдайда атмосфераға шамамен 1 кг сутегіге 1 кг СО2 шығарылады. Бірақ қиындықтары да бар. Мысалы, мұндай қоймаларды барлық жерде ұйымдастыру мүмкін емес, өйткені белгілі бір геологиялық, гидродинамикалықжәне сейсмикалық қауіптер бар. Сонымен қатар, ағып кетпес үшін мұндай қойманың тұтастығын үнемі қадағалап отыру керек. CCUS технологиясының қазіргі қымбаттығы оныңтаралуы мен дамуына байланысты қысқарады.

Көгілдір ақық сутегі метанның пиролизі, ол сутегі мен қатты көміртекке ыдырайды. Егер энергия көзі ретінде ЖЭК-тен электр энергиясын пайдаланатын болсақ, онда таза сутегі туралы айтуға болады, өйткені тікелей СОг шығарындылары жоқ. Қалған көміртекті өнеркәсіпте одан әрі қолдануға болады.

Жасыл сутегі ЖЭК электр энергиясын пайдалана отырып электролиз әдісімен өндіріледі. Су компоненттерге бөлінеді: сутегі және оттегі. Бұл процесс неғүрлым энергия сыйымды. Ол үшін өте көп мөлшерде «жасыл» электр энергиясын және жеткілікті мөлшерде суды қамтамасыз ету қажет.

1 кг Н2 өндіру үшін шамамен 9 литр тазартылған су қажет. Бул су тапшылығы бар аудандарда проблемаға айналуы мумкін. Rystard Energy 206 ГВт мәлімделген жасыл сутеп жобаларының шамамен 85%-ы 2040 жыпға к, а рай Испания, Чили жане Австралия сияқты су тапшылыгы бар аймақтарда салынуы керекдеп есептейді. Сондык,тан теңіз суын немесе тузды жер асты суларын тущыландыру кджет болуы мүмкін сутегінің экологиялык, таза болуын қамтамасыз ету үшін қосымша жаңартылатын энергия көздерін талап ететін энергия сыйымды процесс, бул шыгындарды арттырады. Advisian аналитикалык, компаниясының мәліметтері бойынша, тұщыландыру құны зауыттың мелшері мен орналасқан жеріне байланысты бір текше метр тазартылган су үшін 0,70-3,20 долларды құрайды.

Анықтама түрінде. Жасыл сутегі таза сутегі болып саналады, өйткені СО2 тікелей шығарындылары жок, (көгілдір ак,ык, сияк,ты). ЖЖжәнеэлектролиздегішке арналған компоненттер мен материалдарды өндіру, жеткізу жане салу кезінде шығарылатын парниктік газдар есепке алынбайды.

Сипатталғандардан басқа, қоңыр көмірді газдандыру сияқты «түстер» де бар. Сары (қызғылт сэры) электролиз әдісімен өндірілген, бірак, атом электр энергиясы негізінде. Соңғысында С02 тікелей шығарындылары жок,, бірак, ол экологиялык, таза және тұрақты даму идеясына қаншалықты сәйкес келетіні көптеген пікірталастар туғызады.

БІРІНШІ ПРОБЛЕМА - баға.

Сипатталған технологиялар шеңберіндегі сутегі бағаларын салыстыра отырып, олардың бағасы әрдайым өндіріс орны байланысты өзгеретінін атап өткен жөн. Бұл қазба шикізаты немесе жаңартылатын энергия болсын, энергия көзіне қатысты жақсы орналасуды білдіреді. Бірақ жалпы, мынаны айтуға болады: сұр сутегінің құны қазір килограмы 2 еуродан сәл темен. Көгілдір сәл қымбат, шамамен 2,5 еуро/кг. Жасыл сутегі қазір ең қымбат: елге байланысты орташа есеппен 4-тен 6 еуро/кг-ға дейін. Оның бағасы электрэнергиясы бағасыныңЖЭК-тен құбылмалылығына жене СО2 шығарындылары бағасының өсуіне ғана емес, сонымен қатар электролиздегіштің шығындары мен тиімділігіне де байланысты.

Сілтілік электролиз (ағылш. Alkaline Electrolysis АЕ) -негізінен аммиак өндіру үшін қолданылатын электролиздіңең жетілген технологиясы. Бұл технология сұйық элекгролитті қолданады, ол жақсы өткізгіштік үшін калий гидроксидімен араласады. Атмосфералық сілтілі электролиздің нұсқалары бар. Сонымен қатар, сутегінің шығыс қысымы <40 бар болатын қысым жүйелері де бар Көптеген қосымшаларда қысым түсетін сутегі қажет, ал жоғары шығыс қысымы компрессорларды қолданумен салыстырғанда шығындар мен энергияны үнемдейді. Қысым түсетін сутегі де тұтынылатын қуаттың өзгеруіне жақсы жауап береді (мысалы, жаңартылатын энергия көздерінен). Алайда, бұл артықшылықтар үшін біршама азтиімділікжәне күрделі құрылыс пен техникалық қызмет көрсету қажет (DNV Energy Technologies Report 2021).

Протон алмасу мембранасы (агылш. Proton Exchange Membrane РЕМ) қатты электролитпен (мембранамен) жэне тез уақытша реакциямен сипатталады, әдетте, қысым астында болады. Бұл сілтілі лектролизге қарағанда шамамен 30%-ға қымбат, бірақ тиімділігі бірдей деңгейде. Сондай-ақ, стектің қызметету мерзімі жақында сілтілік электролизге үқсасдеңгейгежетеді (70-80 мыңсағат), ал жүйелер 60 мыңсағатқажақындайды деп күтілуде. Протон алмасу мембранасы қазірдіңөзінде Канададағы ең ірі 20 МВт қондырғысымен МВт масштабтарында қолданылады және оны Air Liquide компаниясы жедел басқарады (DNV Energy Technologies Report 2021).

Қатты тотықтардағы электролиз (ағылш. Solid Oxide Electrolysis SOE) технология негізінен жоғары жұмыс температурасымен (500-900 °C),жоғары тиімділігімен және сұйық судың орнына буды қолдануымен танымал. Технология коммерциялық тұрғыдан қолжетімді, бірақ масштаб пен жетілу тұрғысынан алдыңғы екеуінен әлі де артта. Қызмет мерзімі 20 мың сағатқа шектелген. Ал бұл электролиздің құны әзірге алғашқы екеуімен бәсекелесе алмайды. Сонымен қатар, стек қуаты бірнеше кВт қана құрайды. Бұл электролиздің ерекше артықшылығы бу мен СО₂ бірлескен электролизі көмегімен сингазды тікелей қалыптастыру мүмкіндігі, сонымен қатар бу мен ауаның бірлескен электролизі арқылы сутегі мен азот қоспасын алуүшін Ог. Соңғы нұсқаны аммиак өндірісімен біріктірген тиімді, бүл азот алу үшін ауа бөлгіш қондырғылардың шығындарын үнемдеуге және бу шығару үшін пайдаланылған жылуды қолдануға мүмкіндік береді (DNV Energy Technologies Report 2021).

Анион алмасу мембранасы (агылш. Anion Exchange Membrane АЕМ) бұл әлі де зерттеу және әзірлеу сатысында тұрған ең аз дамыған технология. Жүйе коммерциялық қолжетімді, бірақ оның қуаты тек 2,4 кВт құрайды. Технология перспективалы болып көрінеді, өйткені ол протон алмасу мембранасы сияқты қарапайым конструкцияға ие. Бірақол маңызды шикізатты қажет етпейді (РЕМ электролиздегішінде протон (Н+) жоғары қышқыл ортада мембрана арқылы өтеді. Сондықтан РЕМ элекгролиздегішіне катализатор ретінде платина тобындағы металдар (ПТМ) жәнежоғары коррозиялық қышқыл ортада өмір сүру үшін қымбат титан биполярлы пластиналар қажет, ал АЕМ электролиздегішінде сутегіні тиімді өндіру үшін ПТМ және болат биполярлы пластиналар жоқ катализаторлар жеткілікті). Негізгі проблемалар тұрақсыздық және шектеулі қызмет ету мерзімі болып табылады. Осы уақытқа дейін сынақтар тек 2 мың сағаттан асады және деградацияныңжоғары дәрежесін көрсетеді. Кейбір жақсартулар 5 мың сағаттың қызмет ету мерзіміне әкелуі мүмкін, бірақ бұл үшін тиімділіктің төмендеуімен төлеуге тура келеді.

DNV талдауы растағандай, LCOH жасыл сутегіне әсер ететін негізгі факторлар электр энергиясын тұтыну, инвестициялық шығындар және стектердіңтозуы болып табылады.

Егер ЖЭК-тен электр энергиясына бағалардың дамуын жаһандық деңгейде қарастыратын болсақ, онда төмендеу үрдісі айқын көрінеді, бұл,әрине, қуантады. Электролиздегіштердің бағасы да төмендеу үрдісін көрсетеді. 2015-2019 жылдары олардың құны 40%-ға азайды. Электр энергиясының темендеуімен жиынтықта жасыл сутегі бағасы сол кезеңде 50%-ға төмендеді (Dentons есебі, 2020 жылғы желтоқсан). Сарапшылар тиімділікті арттыружәне күрделі шығындарды азайту үшін технологияларды жетілдіру жүмыстарын жалғастыруда.

Жасыл сутегінің кең ауқымды өндірісін дамытуға жылдар қажет болуы мүмкін, өйткені көптеген елдерде қазба көздерінен алынатын энергия еңтемен болып табылады, себебіол амортизацияланған электр станцияларында өндіріледі және/ немесе мемлекет тікелей не жанама түрде субсидиялайды. Демек, қазбалы отыннан алынған сутегі сутектің маңызды энергия тасымалдаушысы ретінде қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Әлем бір түнде қымбат жасыл сутегіне ауыса алмайтыны анық, бірақ сонымен бірге көміртексіздендіру туралы жарияланған міндеттемелерді қазір орындау керек. Осыдан көгілдір сутегіне деген үлкен қызығушылық туындайды,оның бағасы бүгінде жасыл Н2 бағасымен салыстырғанда тартымды. Көмірқышқыл газын туту технологиясы (CCUS) және газды көму шығындары да қымбат. Сондықтан көгілдір және жасыл түстер арасында бәсекелестік бар.

Энергия бағасын болжауға мамандандырылған Aurora агенттігінің сарапшылары жасыл сутегінің көгілдірге Караганда қашан бәсекелес болатынын анықтауға тырысты. Шартжасыл LCOH 2,5 еуро/кг деңгейінежетуі болды. Өз моделіне олар электролиздегішке электр энергиясын жеткізудің терт түрін алды: икемсіз (немесе қатты) –электр тек желіден және 95% жүктеме коэффициентімен жұмыс істейді. Икемді сондай-ақ электр қуаты, LCOH азайту үшін желіден тұтыну сағаттарын таңдау мүмкіндігімен. Арал текЖЭК-ке желісіз қосылған электролиздегіш. ЖЭК-те жүмыс істейті н, бірак, желіге қосымша қосылысы бар электролиздегіш. Сонымен қатар, аналитикаға климаттық, техникалықжәне нарықтықжағдайлары бареуропалық нарықтар кіргенін атап өткен жөн.

Модельдеу нәтижесі электролиздегіштер тек 2030 жылдардың аяғында көгілдір сутегімен салыстырғанда бәсекеге қабілетті болатындығын көрсетті. Алайда, егер электролиздегіштер арзан әрі тиімді болып, ЖЭК активтері LCOE-ніңтөменгі деңгейіне жетсе,бул мерзім 2030 жылдардың басында айтарлықтай жылжуы мүмкін. 2025 жылдан кейін арал режимінде өндірілген сутегі желіге қосылған электролиздегішке Караганда арзан болады. Тек желіге қосылған электролиздегіште (икемді және икемсіз басқарумен) ең жоғары LCOH болды. Бул электрэнергиясына орташа бағаның жоғары болуына, желілік шығындар мен экологиялық төлемдердің жоғары болуына байланысты орын алды. Бүл ретте елге және оның энергомиксіне байланысты іс жүзінде әрдайым СО₂ тікелей шығарылу тәуекелі қалады.

EY-Parthenon талдауы 2030 жылға тепе-теңдік нүктесін анықтайды, мұны электролиз технологиясының жетілуіне және ЖЭК-тен электр энергиясының көзіне жақсы орналасуға негіздейді.

2-проблема САҚТАУ ЖӘНЕ ТАСЫМАЛДАУ

Таза сутегінің жаңа саласы үшін келесі маңызды фактор қауіпсіз, экономикалык, және техникалық тиімді сақтау және тасымалдау болып табылады. Негізінде, сутегіні ол сақталатын түрде тасымалдауға болады: газ (GH2), сұйық (LH2) түрінде немесе қатты және сұйық тасығыштарда. Ол үшін автомобиль, теңіз және темір жолдарын, сондай-ақ газ құбырларын пайдалануға болады. Сутегі үшін ең тиімді пішін мен тасымалдауды шешкен кезде, оның ерекше қасиеттерін ескеру өте маңызды.

Сутегі атомы кішкентай жәнеөтежеңіл, сондықтан метанға қарағанда ағып кетуге бейім. Сондай-ақ, сутегі ағып кететін жерлерде және атмосфералық желдеткіштерде өздігінен тұтануға бейім. Сондықтан фланецті қосылыстар сутегі құбырларында қолданылмауы керекжәне оны ерекше саңылаусыз контейнерлерде сақтау керек. Сонымен қатар, көптеген металл материалдар, соның ішінде болат, сутегі газының ортасында сынғыштыққа ұшырайды, сондықтан ол құбыр жолына құрылымдық зақым келтіруі мүмкін.

Сутегінің гравиметриялық энергия тығыздығы бензинге қарағанда үш есе жоғары. Бұл дегеніміз -1 кг сутегінің құрамында 1 кг бензинге қарағанда үш есе көп энергия болады. Бірақ сонымен бірге ол қалыпты жағдайда өте төмен көлемдік энергия тығыздығына ие. Бүл, мысалы, табиғи газдан сондай энергия алу үшін сутегі d көлемінен үш есе көп қажет екенін білдіреді.

Бұл мәселені белгілі бір дәрежеде шешу үшін сутегіні өте төмен температурада сұйылтуға болады. Алайда, сұйылту процесі энергияны көп қажететеді: оған сұйытылған сутегі энергиясының 25-45%-ы жұмсалады. Электр энергиясының шығындары 1 кг Н2 үшін 10-14 кВт/сағ құрайды және одан жоғары. Сонымен қатар, түрақты салқындату, тиімді оқшаулау және сұйытылған сутегі сақталатын контейнер материалының жоғары суыққа төзімділігі қажет. Осыған қарамастан, булану шығындары әрқашан болады, бұл да қауіпті.  Сутегіні гидридтерде сақтау қысыммен немесе сұйытылған күйде сақтауға қатысты бірқатар артықшылықтарға ие, атап айтқанда: энергия шығыны азаяды, тасымалдау жеңілдетіледі, сақтау қауіпсіздігі артады. Гидридтер сұйытылған сутегі сияқты көлемдіктығыздықты арттырады, бірақ темен температураны қажет етпейді. Алайда термодинамикалықжәне кинетикалық шектеулер бар. Мысалы, магний MGH2 гидридін қолданғанда 473 °К төмен температурада сутегі сіңірілмейді, ал десорбция 673 “К жоғары температурада жүреді. Сорбция мен десорбцияның қажетті жылдамдығы үшін белсендіру қажет.

Жоғарыда көрсетілген сақтау түрлері және олардан туындайтын жағдайлар қолда бар инфрақұрылымды қайта жарақтандыружәне/немесе қайта бейіндеу, сондай-ақжаңа көлік ресурстарының көбірек санын салу қажеттілігін білдіреді. Бұдан басқа, құбыр жолдарын, үлкен кемелер мен жүк автомобильдерінің цистерналарын тасымалдаужәнесалу, сондай-ақ оларды пайдалану кезінде жаңа сапа сертификаттарын, нормаларды, стандарттар мен қағидаларды әзірлеу қажет. Ал егер халықаралық экспорттық-импорттық қатынас туралы сөз болса, онда бұл - халықаралық шарттардың өзгерістері.

3-проблема ӨНЕРКӘСІПТІК ПАЙДАЛАНУ

Таза сутегі экономиканы терең көміртексіздендірудің драйвер! болуы үшін өнеркәсіп оны өн дірістік процестерде кеңінен қолдануға көшуі керек. Ең алдымен, ЖЭК негізінде процестерін толықэлекгрлендіру мүмкін емес немесе қиын өнеркәсіп секторлары туралы сөз болып отыр. Мұндай сектор, мысалы, болат өнеркәсібі. Егер ол ел түрінде болса, оның көміртегі шығарындылары әлемде үшінші орынға ие болар еді. Дүниежүзілік болат өндірушілер қауымдастығының мәліметтері бойынша, өткен жылы болат өндірушілер 3 млрд. тоннадан астам СОг өндірді, бұл адам шығаратын парниктік газдар шығарындыларының 7-9%-ын құрайды. Бұл ретте, заттай мәнде болат басым материал болып табылады және болатқа әлемдік сұраныс 2050 жылға қарай жылына 2,5 млрд. тоннаға дейін ұлғаяды. Демек, егер біз бәрін сол күйінде қалдырсақ, экологиялық ауыртпалық артуы мүмкін.

Бұл саладағы көміртекті көп қажетсінетін процесс-темір кенін шойынға қайта өңдеу болаттың барлық түрлерінің негізгі ингредиент! Бұл жердесутегі пайдалы болуы мүмкін. Бұл оның бастапқы шикізат ретінде (темір тотығынан темірді босату процесінде тотықсыздандырғыш ретінде кокстүріндегі көміртекті алмастыру) және энергия көзі ретінде (темір және болат балқыту процесінің әр түрлі жылу кезеңдерінде қазба отындарын ауыстыру) пайдалану мүмкіндігіне ие болуымен байланысты. Сутегі негізіндегі болат өндірісі, шын мәнінде, темірді тікелей төмендету әдісінің (DRI) темен көміртекті модификациям болып табылады, онда «кеуекгі темір» сутегі мен темір кенінің реакциям нәтижесінде шахта пешінде өндіріледі. Содан кейін DRI элекгр доғалы пеште (EAF) ерітілуі керек. HYBRIT технологиям! бойынша өндірілген алғашқы болат, яғни көмір мен кокстың орнына 100% қазбалы отыны жоқ сутекгі пайдаланып, бірінші Volvo Group тапсырыс берушіге жеткізіледі.

Алғашқы оң тәжірибелерге қарамастан, сутегі негізіндегі болат өндірісін кең көлемде енгізу процесі жылдам болмайды. Бұл тек бірқатар саяси құралдарды ғана емес, ең алдымен, өндірістік алаңдарға үлкен инвестицияларды қажет етеді. Өйткені біз қолданыстағы өндіріс процесін сутегі негізіндегі жаңа процеске бейімдеу немесетолығымен ауыстыру туралы айтып отырмыз. Мұндай процестер, инвестициялар, жаңғыртубір күнде болмайды. Ernst & Young Parthenon сарапшылары DRI +жасыл сутегі технологиясына қосымша шығындардың60-90%-ы қажет болады, ал коммерциялық кезеңге тек 10-20 жылдан кейін қол жеткізуге болады деп есептеді. Швед HYBRIT сияқты кейбір ізашарлар өздерінің демонстрациялық зауыттарын 2025-2030 жылдарға дайындауда. Алайда, өнеркәсіптік ауқымда сутегі болатын өндіру бойынша пайдалануғатолықдайын зауыт2030 жылдардың ортасынан ерте күтілмейді.

Мұндай инвестициялар өте қымбат, тіпті, өндіріс алыптары да мемлекеттің көмегіне мұқтаж екенін айтады. Бұл көмек төмен көміртекті емес сутегі экономикасы бойынша белгілі бір артықшылықтар және сапалы әзірленген ұзақ мерзімді тұжырымдамалар түрінде ғана емес, сондай-ақ тікелей «бастапқы салымдар» түрінде де көрсетіледі. ThyssenKrupp жақында жасыл болат өндіру жоспары бойынша жылына 10 млн. тонна болатын шығындарды шамамен 10 млрд. еуроға бағалады. Salzgitter жылына 7 млн. тонна өндіру кезінде 3 млрд, еуроны болжайды.

Анықтаматүрінде.Ұлыбританияныңсутегі негізіндегі болат өндірісіне көшу кезінде қалпына келтіру процесі үшін 25 ТВт*сағ дейін сутегі, сонымен қатар бүкіл сектор үшін илемдеужәне жанама қыздыру үшін тағы 3-4ТВт*сағ қажет болады (дереккөз: TATA Steel вебинары). Бұл Ұлыбританиядағы 27ТВт*сағ құрайтын қазіргі сутегі өндірісінен гөрі жоғары (оның ішіндежасыл және сүр сутегі). Яғни, «жасыл» электр энергиясын тек сутегі өндірісі үшін және болатты «көгалдандыру» үшін көбірек мөлшерде өндіру өте қажет.

Анықтама түрінде. Өз кезегінде, BloombergNEF (BNEF) негізін қапаушы Майкп Либрейх сұр сутегіне деген ағымдағы жылдық әлемдік сұранысты жасыл сутегімен апмастыру үшін қазіргі уақытта бүкіл әлемде орнатылған жел мен күн энергиясын қажет етеді деп есептеді. Сондай-ақ, оп сутегі сұранысы бойынша МЭА болжамдарын қанағаттандыру үшін (2050жыпга арналған «таза нөл» сценарийі) тек жасыл сутегі есебінен BNEF болжамдары бойынша бүкіл өлемде орнатылатын барлықжел жене күн электр станцияларын орнату қажет болады (төмендегі кестені қараңыз).

Сонымен қатар, жасыл сутегінің болуы маңызды мәселе болып қала береді. Кез келген өндіріс өнеркөсіптік/өндірістік процесс қандай да бір түрде байланысты болатын шикізаттың немесе өнімнің көлемін қашан, қандай бағамен есептей апатындығын алдын ала түсінуі керек. Қандай жолдармен, ол қандай пішінде қауіпсіз болады, сонымен қатар тұтыну нүктесіне экономикапық жене техникалық тұрғыдан қапай тиімді жеткізіледі?

Сутегіне қатысты бұл сұрақтарға жауаптар жоқ. Дегенмен, жоғарыда аталған жәнежол бойында анықталатын қиындықтарға қарамастан, бір нәрсе анық: біз әлемдік сутегі экономикасының қалыптасуын байқаймыз. Сарапшылардың, саясаткерлердің қызу пікірталастары жүргізілуде, ұлттық стратегиялар жазылуда және қабылдануда, сарапшылар өндіріс пен тұтынудың болашақ көлемін болжауда, өндірушілер, тұтынушылар және жеткізушілер арасындағы кросс-секторлық ынтымақтастық негізінде «сутегі алқаптары» құрылуда. Бұл сәтті жіберіп алмау керек. Ол Қазақстан үшін экономиканы көміртексіздендіру ғана емес, сонымен қатар «өндіріс сақтау/тасымалдау сутегіні пайдалану» тізбегі бойынша қажетті жабдықтың, компоненттер мен сервистің жеке өндірісін дамыту мүмкіндігі. Ол үшін сутегі экономикасының даму әлеуетіне терең және жан-жақты талдау жүргізу қажет. Ол көршілес және алыс елдердің жоспарлары мен ниеттерін, сондай-ақ ішкі нарықты ескере отырып, энергиямен жабдықтау проблемаларын, авто, теміржол және авиакөлікті дамытуды, өнеркәсіптің жоғары эмиссиялық секторларының қажеттіліктері мен тәуекелдерін және ғылыми базаның мүмкіндіктерін ескере отырып, экспорттың таза, сондай-ақ томен көміртекті сутегінің әлеуетін талдауды қамтуы тиіс.