Бішімбаева Сәуле, «Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы» КЕАҚ Технологияларды коммерцияландыру бойынша құзыреттер орталығының басшысы, экономика ғылымдарының PhD

АҚШ-тың Йель университетінің Экологиялық саясат және құқық орталығының 2020 жылғы рейтингіне сәйкес, Қазақстан экологиялық тиімділік индексі бойынша 180 елдің ішінде 85-орында . 2016 жылмен салыстырғанда (69-орын) Қазақстан өзінің экологиялық тиімділігін 16 позицияға төмендетті. Бұл ретте ауа сапасы бойынша Қазақстан 115-орында және жыл сайын ауаның ластану деңгейі, әсіресе, ел халқының 57,4%-ы тұратын мегаполистер мен қалаларда өсуде. Қазақстанның экологиялық тиімділігінің артта қалуы әр түрлі факторлардың, оның ішінде климат пен қоршаған ортаның өзгеру проблемаларын шешу үшін экологиялық таза технологияларды енгізудің төмен деңгейінің салдары болып табылады.

 АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙ

Бүгінгі таңда Қазақстанның инновациялық әлеуеті – өнертабыстар мен пайдалы модельдерге 3444 «жасыл» патент, оның ішінде 50-ден астамы халықаралық (8 – PCT, 41 – ЕАПҰ). ҰЗМИ РМК деректеріне сәйкес соңғы жеті жылда экологиялық таза технологиялар саласында патенттік белсенділіктің күрт өсуі байқалды. Осылайша, 2020 жылдың өзінде 435 жаңа «жасыл» патент тіркелді, оның 52%-ы – табиғатты қорғау, 48%-ы – энергетика патенттері.

Бұл өсу серпіні 2015 жылдан бастап Қазақстанда ЭКСПО–2017 көрмесіне дайындық қарсаңында енгізілген ЖЭК бойынша өнертабыстарды жедел сараптаудың (6 ай) қолданылуымен байланысты. Дегенмен, Қазақстанда «жасыл» технологиялар саласындағы патенттік белсенділік ж ылдан ж ылға артып, экологиялық инновацияларды енгізетін кәсіпорындар саны ж ылдан ж ылға төмендеп келе жатқан парадоксалды жағдай қалыптасып отыр (1-диаграмманы қар.).

Бұдан басқа, 2019 жылы «Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы» КЕАҚ (бұдан әрі – Орталық) жүргізген 2554 ірі өнеркәсіптік ластаушы кәсіпорындарды талдау 141 кәсіпорынның ғана «жасыл» технологияларды қолданатынын анықтады, бұл ел кәсіпорындарының 1,6%-ын құрайды.

Бұл ретте, ҚР СРЖА Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, «жасыл» экономикаға бағытталған инвестициялар 2016 жылмен салыстырғанда 4,5 есеге ұлғайды және 2019-2020 жылдары осы салаға салынған капитал тарихының рекордтық мәндеріне жетті ( 2-диаграмманы қар.). Алайда, тұтастай алғанда, «жасыл» экономикаға салынған инвестициялар елеусіз үлесті – ел инвестицияларының небәрі 1,6%-ын құрайды. Мәселен, «Жасыл» экономика тұжырымдамасына сәйкес (2013 ж.) Париж келісімінің көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін жыл сайын ЖІӨ-ден 1% салу қажет.

2020 жылғы статистикалық деректерді талдау ұқсас үрдістерді анықтады: 

– елде өндірілген өнімнің жалпы көлеміндегі экологиялық таза өнімнің үлесі небәрі 0,2%-ды құрайды; – экологиялық инновацияларды енгізу бойынша кәсіпорындардың инновациялық белсенділігінің өте төмен деңгейі – 0,3;%; – кәсіпорындардың экологиялық инновацияларға жұмсайтын шығындары кәсіпорындардың инновацияларға жұмсайтын шығындарының 1,3%-ын құрайды; – «жасыл» жұмыс орындарының төмен үлесі – елдегі жұмыс орындарының 1,6%-ы.

Қазақстанда «жасыл» технологияларды енгізудің әлсіз деңгейі мынадай елеулі кедергілердің салдары болып табылады: салада технологиялық құзыреттердің болмауы; кәсіпорындардың эмиссиялар туралы ақпарат беруде жабықтығы; ведомствоаралық коммуникацияның және ынтымақтастықтың әлсіздігі; жетілмеген заңнама; экономикалық ынталандыру шараларының жеткіліксіздігі; қаржы ресурстарының қолжетімсіздігі; коммерцияландыруды қолдау инфрақұрылымының болмауы (1-кесте).

Бұдан басқа, Орталық жинаған 300-ге жуық «жасыл» жобалардың дерекқорын талдау олардың 70%-дан астамы енгізуге әзірліктің ерте сатысындағы жобаларға жататынын көрсетті. Бұл ретте технологиялардың басым бөлігі – қалдықтарды басқару, климаттық оңтайландырылған ауыл шаруашылығы, энергия тиімділігі және ЖЭК саласында (3-диаграмма).

Инновацияларды енгізудің төмен қарқыны «жасыл» технологиялар саласындағы компаниялардың әдеттегі компаниялардан бизнес көбінесе физикалық компоненттерге (батареялар, машиналар, күн панельдері, сенсорлар, микрожелілердің компоненттері және т.б.) құрылуымен байланысты, сондықтан, мысалы, IT-компаниялардан айырмашылығы, «жасыл» компаниялардың «өлім алқабы» ұзағырақ.

«Жасыл» компаниялардың мықты болуы үшін бірнеше жылдар, қаржылық қолдаудың жоғары деңгейі, сонымен қатар жетістікке жету үшін әр түрлі дағдылар мен ептіліктердің болуы қажет. Сонымен қатар, қалдықсыз («жасыл») өндірістерді құру және жалпы табиғатты қорғау қызметі әрқашан өнеркәсіпшілердің қарсылығына тап болады, өйткені ол үлкен шығындарды талап етеді. Сонымен, көмірмен жұмыс істейтін электр станциясының экологиялық мақсаттары үшін шығындар орта есеппен электр станциясының құнының үштен бірін құрайды. Сондықтан 2021 жылғы 1 шілдеде күшіне енген Экологиялық кодекстің маңызды бабы өнеркәсіптік кәсіпорындарды жаңғыртуға және 1-санаттағы 82 өнеркәсіптік кәсіпорынға кешенді технологиялық аудит жүргізуге бағытталған «Ең озық қолжетімді техникаларды енгізу» (бұдан әрі - ЕОҚТ) болып табылады. 2023 жылы техникалық анықтамалықтар дайын болады, ал ЕОҚТ енгізген кәсіпорындар 10 жыл ішінде эмиссия үшін төлемнен босатылады деп жоспарлануда. Бұл ретте бірінші кезеңде ЕОҚТ қағидаттарына қоршаған ортаға шығарындылардың 80%-ын жүзеге асыратын үздік-50 кәсіпорын өтеді. Алайда, өнеркәсіптік кәсіпорындар экологиялық таза технологияларды енгізе бастағанда, «ең озық қолжетімді технологияларды қайдан алуға болады?» деген сұрақ туындайды. Олар жақын арада өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін қолжетімді бола ма? Себебі, көптеген кәсіпорындар қазірдің өзінде 2023 жылды күтпей-ақ, өз өндірістерін жаңғыртуға дайын. Бұдан басқа, елде көптеген басқа экологиялық проблемалар бар, олар анық: өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату проблемасы (300 млн тоннадан астам күл-қож қалдығы); қатты тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату проблемасы (120 млн тоннадан астам ТҚҚ), көліктен ластану проблемасы және т.б. Бұл ретте ПГ ұлттық шығарындыларының 57%-ы бақылаусыз шығарылады және өсуді жалғастыруда, ал ең экологиялық осал өңірлер Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе және Атырау облыстары болып табылады (4-диаграмма).

Сондықтан өнеркәсіптік өндіріске одан әрі енгізу үшін ең озық қолжетімді «жасыл» технологиялар мен жобалардың сапалы ағынын анықтау, дайындау және қамтамасыз ету үшін «жасыл» технологиялардың технологиялық платформасын қатар дамыту қажет. Осылайша, жоғарыда келтірілген талдау инновациялардың әлсіз енгізілуіне байланысты Қазақстандағы экологиялық жағдай жақсармайтынын, ал бизнес, әсіресе шағын және орта кәсіпорындар деңгейінде «жасыл» технологияларды жедел беру Қазақстанның ұлттық инновациялық жүйесінде әлсіз буын болып қалатынын куәландырады.

Тепе-теңдік пен экологиялық қауіпсіздікті сақтайтын және қоршаған ортаны қалпына келтіретін тиімді және үнемді «жасыл» технологияларды жылдам алмасу тетігін дереу құру қажет. Осыған байланысты дамыған елдердің озық тәжірибесіне жүгінеміз.. ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ Қазіргі уақытта әлемдегі басты мегатрендтердің бірі кәсіпорындарға қойылатын экологиялық талаптардың өсуі болып табылады, ал эко-бағдарланған кәсіпорындар қазіргі заманғы жауапты бизнестің брендіне айналуда. Экологиялық талаптар салалардағы жаңа бағыттарды қалыптастырады: рециклинг, ілеспе энергияны алу, көптеген кәсіпорындардың өндірістің толық цикліне, яғни кәдеге жарату экономикасын қоса алғанда, айналмалы экономикаға ауысуы. Екінші маңызды мегатренд таза технологиялар экожүйесінің жылдам дамып келе жатқан стартапы және төмен көміртекті дамуға инвестициялардың өсуі болып табылады.

Осылайша, UNIDO деректеріне сәйкес, таза технологиялардың әлемдік индустриясы таяудағы онжылдықта $6,4 трлн-нан асады. Оның ішінде $1,7 трлн-нан астамы дамушы елдердегі ШОБ және стартаптар үшін қолжетімді. Бұл – ШОБ пен стартаптар үшін осы елдердегі таза технологиялар секторындағы өсудің негізгі қозғаушы күшіне айналу мүмкіндігі. Осылайша, соңғы он жыл ішінде мұнай-газ саласының әлемдік корпорациялары корпоративтік венчурлік қорлардың көмегімен стартаптар әзірлеген технологиялар мен жаңа бизнес-модельдерге қол жеткізе алады. Бұл ретте барлау және өндіру саласындағы IT-қосымшаларға емес, экологиялық таза технологияларға көбірек көңіл бөлінуде. Мәселен, 2019 жылы мұнай компанияларының инвестициялық қызметінің 67%-ы экологиялық таза энергетикалық технологияларды әзірлейтін стартаптарды қаржыландыруға бағытталған (5-диаграмма).

Екінші маңызды мегатренд таза технологиялар экожүйесінің жылдам дамып келе жатқан стартапы және төмен көміртекті дамуға инвестициялардың өсуі болып табылады.

2015-2020 жылдары ЖЭК-тегі мұнай-газ компанияларының жалпы инвестициялары, энергияны сақтау, озық көлік, сутегі, CCS 60 млрд АҚШ долларына жуық құрады, таза технологияларға салынған инвестициялардың көшбасшылары Total, Shell, Repsol, Golp, SK innovation, BP, Eni тәрізді компаниялар болды. Қазақстан – экономикасының 46%-ы мұнай өндіру есебінен қамтамасыз етілетін мұнайлы ел, сондықтан мұнай-газ компанияларының таза технологияларға инвестиция салуының бұл тәж ірибесі «жасыл» экономикаға қосымша инвестициялар тарту үшін аса өзекті. Дамыған елдерде таза/«жасыл» технологиялар инновацияларды дамытудың басты басымдықтарының бірі болып табылады. Мәселен, АҚШ-тың инновацияларды дамыту жөніндегі ұзақ мерзімді стратегиясы 2035 жылға қарай экологиялық таза жолмен өндірілетін электр энергиясының үлесін 80%-ға дейін жеткізу және көмір электр станциялары өндіретін парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін негізінен экологиялық таза технологиялар саласындағы инновацияларға және оларды іс жүзінде пайдалануға арналған. Сонымен бірге, АҚШ-та жаһандық климаттық өзгерістердің салдарын еңсеру саласындағы инновациялар, жаңартылатын энергия көздері, таза энергетика жобалары, сутегі отыны, биоотын, автомобиль аккумуляторларын, күн панельдерін және т.б. дамыту басты назарда. Жүйелі даму үшін 2012 жылы АҚШ-та Таза энергетика саласындағы озық жобалар агенттігі (APRA-E) құрылды, ол ғылыми зерттеулер, жаңа экологиялық таза технологияларды дамыту мен өнеркәсіптік енгізу арасында байланыс орнатады. Бұл - инновациялық МЖӘ, венчурлық қаржыгерлермен және кәсіпкерлермен тікелей байланысатын, технологияларды дамытумен айналысатын мемлекеттік қызметшілер бар модель. Бұл – интеграцияланған жүйе, онда ғылыми ұйымдардың, инвесторлардың бірегей мүмкіндіктері және энергетика мен таза технологиялар саласында жұмыс істейтін мамандардың сараптамалық білімдері қолданылады. Бұл ретте кластерлік тәсіл саланың барлық субъектілерінің тығыз кооперациясы есебінен экономикалық белсенділікті арттыруға мүмкіндік беретін инновациялық МЖӘ-ге негізделген таза/»жасыл» технологиялардың технологиялық платформаларын ұйымдастырудың неғұрлым тиімді моделі болып табылады.

 «Жасыл» технологиялардың табысты кластерлерін дамыту табысының кепілі венчурлік инвесторларды, бизнес-періштелер қаражатын, сондай-ақ краудфандингті тартатын қолайлы стартап-орта болып табылады. Осылайша, жоғары технологиялық Cleantech компанияларын венчурлық қаржыландыру деңгейі бойынша әлемде бірінші орын алатын Калифорния штатында 20-дан астам таза технологиялық бизнес-инкубаторлардың кең желісі құрылды.

 Табысты қалалық кластер мен инновациялық МЖӘ әріптестігінің мысалы Лос-Анджелес Cleantech инкубатор (LACI) болып табылады, ол Лос-Анджелес мэриясының және жеке инвесторлардың әріптестігі нәтижесінде рекордтық мерзімде құрылды және UBI Global әлемдегі ең инновациялық бизнес-инкубатор деп таныды: https:// laincubator.org. Прототиптеу және оқыту орталықтары бола отырып, LACI 6 жыл ішінде 220 компанияны қолдады (оның ішінде 50-ден астам халықаралық), $465 млн инвестиция тартты (компанияға орташа есеппен $2,2 млн.), 119 патент берді, таза технологиялар саласында 2100 жұмыс орнын құрды, $270 млн. доллар табыс, Лос-Анджелес үшін $470 млн. ұзақ мерзімді экономикалық пайда тапты.

Табысты елдермен ұқсастық бойынша Қазақстан инновацияларды дамыту, коммерцияландыру жүйесін қолдау және «жасыл» технологияларды жедел енгізу арқылы экономиканы «көгалдандыру» саласындағы міндеттерді шешу үшін мүмкіндіктер терезесін кеңейтіп, секіріс жасауы қажет.

2050 жылы LACI аймақтық мүдделі тараптармен және басқа серіктестермен бірлесіп «жасыл» жұмыс орындарының санын 320 000-нан (2021 ж.) 2050 жылы 600 000-ға дейін 80%-ға арттыруды жоспарлап отыр. Бұдан жүз жыл бұрын Грац қаласында (Штирия) Еуропада «жасыл» технологиялардың Cluster Greentech инновациялық кластері – ең үздік (бірінші кезекте, кәсіпорындардың шоғырлануы, өсу қарқыны, инновациялар бойынша) құрылған Австрияның тәжірибесі бірегей. Бұл – «жасыл» технологиялардың тұтас алқабы, онда экологиялық таза технологиялар саласындағы әлемдік жетекші компаниялардың ең көп саны шоғырланған: https://www.greentech. at/en.

Greentech Cluster аумағында бүгінде Австрияның 200 «жасыл» компаниясы мен ғылыми ұйымдары жұмыс істейді, сондай-ақ бүкіл әлем бойынша 20 000 түрлі серікте стермен ынтымақтастық жүргізіледі. «Жасыл» технологиялардың қолайлы экожүйесін құрудың арқасында Штирия өңірі бүгінде Еуропаның 300 өңірі арасында құрметті екінші орын алады, ал компаниялар энергетикалық және экологиялық технологиялар саласында әлемдік көшбасшылар болып табылады.

Бұдан басқа, «Сколково» ресейлік қоры Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігінің қолдауымен іске қосылған экология саласындағы технологиялық стартаптардың Ресейдегі алғашқы акселераторы – Green tech startup booster экологиялық таза технологиялар кластерін құрды: https://greentech.sk.ru. Осылайша, халықаралық тәжірибе экология және қоршаған ортаны қорғау саласындағы жаңа білімді игеру қарқынын мемлекеттік саясат деңгейінде ынталандырылатын және қолдау көрсетілетін экологиялық таза технологияларды коммерцияландыру саласындағы белсенді келісілген шаралар кешенінің көмегімен айтарлықтай жеделдетуге болатынын айқын көрсетіп отыр.

Табысты елдермен ұқсастық бойынша Қазақстан инновацияларды дамыту, коммерцияландыру жүйесін қолдау және «жасыл» технологияларды жедел енгізу арқылы экономиканы «көгалдандыру» саласындағы міндеттерді шешу үшін мүмкіндіктер терезесін кеңейтіп, секіріс жасауы қажет.