QAZAQ GREEN.  2024 жылы Қазақстанда жаңартылатын көздерден электр энергиясын өндіру 6,43%-ға жетті, бұл 2025 жылға жоспарланған нысаналы көрсеткішке мерзімнен бір жыл бұрын қол жеткізді. «Жасыл» ауысу жолында ілгерілеп, жаңартылатын энергия көздері энергетикалық жүйені өзгертіп қана қоймай, оның осал тұстарын анықтап қана қоймай, сонымен қатар өнеркәсіп туралы қалыптасқан түсінікке күмән туғызады. Бұл туралы The Astana Times газетіне берген сұхбатында Qazaq Green жаңартылатын энергия көздері қауымдастығының басқарма төрайымы Айнұр Соспанова айтып берді.

Прогресс және ағымдағы жағдай

Қазақстанның Энергетика министрлігінің деректері бойынша 2024 жылы елдегі ЖЭК жалпы белгіленген қуаты 3,03 гигаватқа (ГВт) жетті. Негізгі бөлігін жел электр станциялары (1,52 ГВт) құрайды, одан кейін күн станциялары (1,22 ГВт) келеді. Шағын гидроэлектр станциялары 287,7 мегаватты қамтамасыз етеді, ал биоэнергетика 1,77 мегаватт деңгейінде қалады.

«Прогресс айқын. Егер 15 жыл бұрын жаңартылатын энергетика энтузиастардың шағын тобының тағдыры болып көрінсе, бүгінде оның маңыздылығын ешкімге түсіндірудің қажеті жоқ», – деп атап өтті он жылдан астам уақыт бойы осы салада жұмыс істеп, заңнамалық базаны қалыптастырудың бастауында тұрған Соспанова.

Қазақстан 2030 жылға қарай «жасыл» энергияның үлесін 15%-ға, ал 2050 жылға қарай 50%-ға дейін жеткізуді жоспарлап отыр. Соспанованың айтуынша, ең қиын қадамдар жасалды: «Технологиялық кедергілер біртіндеп төмендеп, өндіріс құны арзандауда. Энергия секторы бұған қызығушылық таныта бастады».

Анықталған проблемалар

Жаңартылатын энергия көздерін енгізу Қазақстанның энергетикалық инфрақұрылымындағы бірқатар әлсіз тұстарды көрсетті. Көптеген нысандар кеңес заманынан бері ескірген желілер мен жабдықтарды мұра етіп келеді, бұл өткізу қабілеттілігін шектейді және жаңа технологияларды біріктіруді қиындатады.

«Қолданыстағы кәсіпорындар, әсіресе алюминий және тау-кен металлургия кешендері арзан электр энергиясына үйренді, оның құны ескі, ұзақ уақыт бойы өзін-өзі ақтаған станциялардың және ашық әдіспен өндірілетін арзан көмірдің арқасында, мысалы, Екібастұзда минималды болды», – деп түсіндіреді Соспанова.

Алайда, мұндай үнемдеудің өзіндік бағасы – экология мен халықтың денсаулығына айтарлықтай зияны болды. «Мен Екібастұзға келгенде, экология туралы ойламасам да, басым ауырады. Екібастұз көмір бассейні елдегі екі ірі электр станциясын қоректендіреді: Екібастұз ГРЭС-1 және ГРЭС-2», – деп қосты ол.

Трансформация қажеттілігі

Жаңа генерация көздерінің – күн және жел станцияларының пайда болуы қалыптасқан тәсілдерді өзгертеді. «Дәстүрлі көмір және газ станцияларын болжау оңай: көмір салдық – энергия алдық. Ал күн және жел станциялары тұрақты емес, бұл басқа шешімдерді қажет етеді», – дейді Соспанова.

Ол энергия жүйесіндегі нормативтік-құқықтық база мен өзара әрекеттесу айтарлықтай өзгеруі керек екенін атап өтті. «Бұрын дәстүрлі энергетика инженерлері өзгерістерге күмәнмен қарайтын, бірақ қазір олардың көзқарастары өзгеруде. Соңғы онжылдықта үш ГВт жаңартылатын энергия пайда болды, ал жаңа дәстүрлі станциялар іс жүзінде салынбады. Бұл энергия тапшылығын азайтуға көмектесті», – деп атап өтті ол.

Соспанова 2024 жыл секторды дамытудың маңызды кезеңі болатынын атап өтті. Негізгі жобалардың қатарында Жамбыл облысында Masdar компаниясының қатысуымен 1 ГВт жел электр станциясын салу және Қытаймен қуаты 1,8 ГВт болатын ЖЭК объектілерін салу туралы келісім бар.

Алайда, Соспанова атап өткендей, инфрақұрылым әлі ауқымды ауысуға дайын емес. «KEGOC қазірдің өзінде Азия даму банкімен және Еуропалық қайта құру және даму банкімен бірлесіп осы проблемаларды шешумен айналысады. Маңызды міндет – Қазақстанның батыс энергетикалық аймағын орталықпен байланыстыру, өйткені қазір ол тек Ресей арқылы байланысқан», – деп түсіндіреді ол.

Оқшаулау

Соспанованың пікірінше, жобалар ел экономикасына барынша пайда әкелуі үшін Қазақстанға ЖЭК-ке арналған жабдықтардың жергілікті өндірісін дамыту маңызды. «Егер біз жергілікті компаниялардың көбірек қатысуын талап етсек, бұл жұмыс орындарын, салықтарды және өнеркәсіпті дамытуды қамтамасыз етеді», – дейді ол.

Төмен тарифтер

Тағы бір қиындық – көмір саласын субсидиялау арқылы қолдау көрсетілетін электр энергиясының төмен тарифтері. «Тіпті, темір жолдармен көмір тасымалдау төмендетілген мөлшерлемемен жүзеге асырылады. Егер жаңа көмір, газ және жаңартылатын станцияларды экологиялық шығындарды ескере отырып, тең жағдайда салыстыратын болсақ, ЖЭК тиімдірек болуы мүмкін», – деп атап өтті Соспанова.

Ол дәстүрлі станциялар әзірге төмен тарифтерді ұсына алатынына қарамастан, алшақтық азайып бара жатқанын атап өтті. «Бүгінгі таңда ЖЭК тарифтері өзін-өзі өтеген ескі станцияларға қарағанда сәл ғана жоғары. Қазақстанда инвесторларды қолдау жүйесі 20 жылға тарифтерді белгілеуге мүмкіндік береді, бұл нарықты болжамды етеді», – деп түсіндіреді ол.

Инвестициялық климаттың тұрақтылығы инвесторларды тартудың негізгі факторы болып қала береді. «Қазақстан сенімді шарттарды ұсынады: ақша сала отырып, инвесторлар 20 жыл ішінде олардың жобасы өтелетініне және пайда әкелетініне сенімді», – деді Соспанова.

Ол елдің болашағына «жасыл» энергетика орталығы ретінде оптимистік көзқараспен қарайды: «Бізде саяси ерік-жігер мен кәсіби кадрлар бар – бұл табысқа жету үшін жеткілікті».

Әлемдік үрдіс те Қазақстан үшін пайдалы. Халықаралық энергетикалық агенттіктің болжамы бойынша, ЖЭК жаһандық қуаты 2024 жылдан 2030 жылға дейін 5500 ГВт-тан астам ұлғаяды – бұл 2017-2023 жылдармен салыстырғанда үш есе көп. 2025 жылы ЖЭК-тен электр энергиясын өндіру көмір өндірісін басып озады, бұл «жасыл» ауысу бағытының дұрыстығын растайды.