Қазақстандық қоғамда атом электр станциясын салу тақырыбы мезгіл-мезгіл белсенді түрде талқыланады. Қолдап және қарсы маңызды дәлелдер келтіріледі. Алайда, сарапшылардың пікірінше, тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу және көміртексіз жасыл экономикаға көшу елдің сенімді базалық энергетикасының көмегімен ғана мүмкін болады. Неліктен біздің елге АЭС қажет, көміртегі бейтараптығына ауыртпалықсыз көшуді қамтамасыз ету үшін тағы қандай қадамдар жасау керек? Бұл туралы толығырақ – біздің тілшіміздің «Қазақстандық атом электр станциялары» ЖШС бас директоры Тимур Жантикинмен сұхбатында.

- Тимур Мифтахович, қоғамда соңғы үш онжылдықта атом станциясын салу мәселесі ауық-ауық көтеріледі. Мұнда екі пікір бар. Чернобыль АЭС-тегі, Фукусимадағы апатты еске алып, біздің ел азаматтарының бірінші тобы АЭС құрылысына үзілді-кесілді қарсы. Екінші топ, бәлкім, энергетик-мамандар көп болса керек, атом станциясының құрылысын қолдауды жақтайды. Сіз өзіңізді қай топқа жатқызасыз және АЭС салудың пайдасына қандай дәлелдер келтіре аласыз?

- Сіз дұрыс байқағаныңыздай, Қазақстанда атом электр станциясын салу тақырыбы үшінші рет көтеріліп отыр. Осы уақыт ішінде біз еліміздің әр түрлі өңірлерінде АЭС салу мүмкіндігін қарастырдық, Маңғыстау атом энергокомбинатының құрамында апатсыз пайдаланылған БН-350 жылдам нейтрондарындағы әлемдегі алғашқы энергетикалық реакторды тоқтаттық. Ел уран өндіру бойынша әлемде бірінші орынға шықты. Республиканың атом өнеркәсібінің жаңа кәсіпорындары дамыды. Мысалы, өткен жылы Өскеменде ядролық отын өндірісі басталды.

Мен – екінші топтамын, өйткені тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу және көміртексіз «жасыл» экономикаға көшу елдің сенімді базалық энергетикасынсыз мүмкін еместігіне сенімдімін. Мұнда бізде таңдау аз – бізде гидравликалық ресурстар аз, көмір, газ және мұнай сияқты дәстүрлі негізгі энергия көздері көміртексіз емес. Атом энергетикасы қалады, ол біздің ядролық отын циклі кәсіпорындары тізбегінің табиғи дамуы болып табылады.

Жаңартылатын энергетиканың энергия жүйесінде өз тауашасы бар, бірақ белгілі болғандай, үздіксіз энергияны қамтамасыз етуге кепілдік берілмейді. Энергетикалық қауіпсіздіктің анықтамасы – қажетті уақытта қажетті жерде қажетті энергия мөлшері. Бұл шарт тек 24/7 энергияны қамтамасыз ететін атомдық сияқты үздіксіз энергия көздерінен орындалады.

 - Алдыңғы сұрақты жалғастыра келе, Германияны мысалға келтірсек. Салыстырмалы түрде жақында Германияда 2035-2038 жылдарға қарай Германия көмірмен жұмыс істейтін электр энергиясын өндіруден мүлдем бас тартатыны жарияланды. Бұған дейін Германия атом энергетикасынан бас тартқан. Бұл іс жүзінде энергетиканы «жасылдандыруға» көшудің жаһандық күн тәртібін қалыптастырды. Егер алдыңғы қатарлы елдер атом энергетикасынан бас тартса, соның ішінде қауіпсіздік мәселелеріне сүйене отырып, біз қандай шешімдер қабылдауымыз керек?

- Озық елдердің атом энергетикасынан бас тарту тезисі өте шиеленіскен болуы мүмкін. Жұмыс істеп тұрған атом энергетикалық блоктарының санын елдер бойынша бөлуді қарастырайық (Атом қуаты халықаралық агенттіктің (АҚХА) және Дүниежүзілік атом қауымдастығының мәліметтері бойынша), одан АЭС көпшілігі олардан бас тартқысы келмейтін алдыңғы қатарлы елдерде шоғырланғанын анық көруге болады. Германиядан басқа. Айтпақшы, атом энергетикасынан бас тарту Германия индустриясының дамуында елеулі проблемаларға әкелді. Сондай-ақ, елдің экологиясына келтірілген зиянды атап өтуге болады: егер Германияда өндірілген 1 кВт*сағ энергияға көміртегі шығарындыларының мөлшерін, ол 366 грамм CO₂ құрайды, Франциямен салыстыратын болсақ, онда бұл көрсеткіш 57 грамм CO₂ құрайды, онда Францияның атом энергетикасы Германияның атомсыз энергиясына қарағанда әлдеқайда экологиялық таза екені анық.

 Осылайша, «жасыл» энергетикаға көшудің жаһандық күн тәртібі сенімді энергиямен қамтамасыз етуді ескере отырып қалыптасады деп айтуға болады, бұған атом энергетикасының еуропалық «жасыл» таксономияға қосылуы дәлел бола алады. Шынында да, АЭС ел экономикасының тұрақты дамуына негіз болатын тұрақты көміртексіз энергия көздері болып табылады.

АҚХА болжамы бойынша 2050 жылға қарай атом генерациясы екі есеге артып, 792 ГВт-қа жетеді, бұл жалпы әлемдік электр энергиясын өндіруден 12% құрайды. Егер салынып жатқан атом энергетикалық блоктарының таралуын қарастыратын болсақ, онда атом энергетикасының Азияға ауысуы, сондай-ақ өздерінің атом-энергетикалық бағдарламаларын дамытатын жаңа мемлекеттердің пайда болуы байқалады. Жақсы дамыған атом өнеркәсібі, атом электр станцияларын, ядролық ғылыми орталықтардың мамандарын пайдалану тәжірибесі және кадрлар даярлау жүйесі бар Қазақстан өзінің энергия жүйесінде атом энергиясын тиімді пайдалану жолымен жүруге міндетті.

- Атом мамандары бүгінде атом станцияларында қолданылатын технологиялар қауіпсіздіктің қажетті деңгейін қамтамасыз етеді деп мәлімдейді. Бірақ сонымен бірге, ұшақтардың құлауын немесе техногендік апаттардың орын алуын көргенде, еріксіз олардың себебі адам факторы екенін ойлана бастайсың. Атом электр станциясын салу мәселесі дамыған жағдайда бізде осындай энергетикалық объектілерді жобалауға, салуға және, ең бастысы, пайдалануға қабілетті мамандар бар ма?

– Бүгінде Қазақстанда болашақ АЭС пайдалану үшін жеткілікті кадрлық әлеует бар. Қазақстанның атом саласында 20 мыңнан астам адам, оның ішінде негізгі өндірістік персоналдың 15 мың адамы жұмыспен қамтылғанын ескеру қажет. Сондай-ақ, көптеген мамандар Ұлттық ядролық орталық пен Ядролық физика институтында жұмыс істейді, онда ондаған жылдар бойы атом реакторлары табысты пайдаланылып келеді, сондай-ақ ядролық энергетикалық қондырғылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында әлемдік деңгейдегі жұмыстар атқарылуда. Бұл жұмыстардың нәтижелері Жапонияда, Францияда және біздің ядролық ғалымдарымыз ынтымақтасатын басқа елдерде атом электр станцияларының бірқатар инновациялық жобаларында ескеріледі.

Егер біздің атом саласы үшін білікті кадрларды даярлау туралы айтатын болсақ, онда 2010 жылдан бастап осы уақытқа дейін Қазақстанның жоғары оқу орындарында дайындалған мамандар саны бойынша деректерді келтіруге болады – 2 193 бакалавр, 909 магистр және 135 доктор. Сондай-ақ, «Болашақ» бағдарламасы аясында 2010 жылдан бастап «Атом өнеркәсібі», «Атом ядросы және бөлшектер физикасы», «Техникалық физика. Атом электр станциялары мен қондырғылары», «Ядролық инженерия» мамандықтары бойынша 21 бакалавр, 12 магистр және бір маман дайындалды.

«ҚР Ұлттық ядролық орталығы» РМК базасында жыл сайын 120-дан астам студент үшін практика ұйымдастырылады. Оқу-ақпараттық орталығы бар, оның негізінде радиациялық қауіпсіздік саласындағы мамандарды оқыту жүргізіледі. Кадрларды даярлаудың ауқымды бағдарламасы Алматыдағы Ядролық физика институтында жүзеге асырылуда, онда Ядролық қауіпсіздік бойынша оқу орталығы жұмыс істейді.

Өздеріңіз білетіндей, екі ядролық энергетикалық блогы бар АЭС пайдалану үшін әр түрлі мамандықтағы 2000-ға жуық адам қажет, олардың шамамен 20%-ы ядролық қондырғыларға қатысты. Станцияның операциялық персоналын арнайы даярлау АЭС құрылысы бойынша жұмыстар басталғаннан кейін бірден басталады. Бұл – вендор объектілерінің базасында өткізілетін АЭС реакторларының таңдалған түріндегі оқыту және практикалық тағылымдама.

Яғни, бүгінгі күні Қазақстан атом электр станциясын салу үшін ғана емес, оны сенімді және қауіпсіз пайдалану үшін де қажетті кадрлық әлеуетке ие.

 - Биылғы жылдың басында Қазақстанның көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі стратегиясы (доктринасы) қабылданды. Бұл құжатта көмір өндіруден шығу және экологиялық таза энергия көздерімен алмастыру туралы көзқарас нақты анықталған. Құжатқа энергия жүйесінің бір моделі атом энергиясы Қазақстанда 2060 жылға дейін бәсекеге қабілетсіз болып қалатынын көрсетті және модель оны ұсынбайды. Біздің елімізде атом станциясын салу стратегиялық және экономикалық шығындар тұрғысынан тиімді ме? Ол өзін ақтай ма?

- Стратегияда елдің энергетикалық секторында парниктік газдар шығарындыларын азайту қажеттілігі, сондай-ақ ЖЭК және атом энергетикасын дамытудың елеулі әлеуеті туралы айтылады. Құжатта көрсетілгендей, «қуаттар құрылымына тұрақты энергия көзі ретінде атом электр станциялары кіреді, сондықтан атом энергетикасын дамытудың ұзақ мерзімді пайымы әзірленеді» және тиісінше, атом энергетикасының бәсекеке қабілетсіздігі туралы сөз болып отырған жоқ.

Республиканың энергия жүйесін дамытудың көптеген модельдері құрылуда, олардың арасында Қазақстанда атом энергетикасын дамыту мүмкіндігін жоққа шығаратындар да бар. Бірақ бұл олардың мүлдем дұрыс екенін білдірмейді, өйткені оның орнықты дамуына кепілдік беретін тұрақты және сенімді энергия жүйесінің рөлін ескеретін ел экономикасының дамуын болжаудың басқа да көптеген шынайы тәсілдері бар.

Сіздің сұрағыңыз атом энергетикасының елдің перспективалы дамуындағы орнын дәл көрсетеді – бұл республиканың 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізе отырып, «жасыл» экономикаға көшуін қолдайтын көміртексіз энергетиканы дамытудың стратегиялық бағыты.

АЭС салуға кететін шығындар салыстырмалы түрде жоғары және бұл көбінесе тиімді қауіпсіздік жүйелерімен байланысты, олардың құны барлық шығындардың жартысына жетеді және қазіргі заманғы энергетикалық реакторлардың қауіпсіздігінің жоғары деңгейіне кепілдік береді. Бірақ операциялық шығындардың төмен мөлшерін және айтарлықтай пайдалану мерзімдерін ескере отырып – 100 жылға дейін ұзарту мүмкіндігімен жоба бойынша 60 жыл – АЭС-те генерациялаудың орташа ағымдағы құны дәстүрлі энергия станцияларына қарағанда салыстырмалы және тіпті, төмен. Пәкістан АЭС тарифтерінен мысал келтіруге болады, мұнда берілетін электр энергиясының бағасы пайдлаанылатын блоктарда кВт*сағат үшін 2 центті құрайды, ал Карачиде жақында іске қосылған АЭС блоктарында кВт*сағат үшін 6 центке тең. Бұл тарифтер және кәсіпорынның оң экономикасын қамтамасыз ету үшін генерациялау құны табиғи түрде төмен.

 - АЭС салу аясындағы маңызды мәселе – бұл жобаны жүзеге асыру үшін технологиялар мен серіктестерді таңдау. Бүгінгі күні біздің елімізде мұндай жобаны жүзеге асырудың озық технологиялары қандай?

– 2019 жылы біздің компания міндетті емес маркетингтік рәсім жүргізді, оның барысында атом электр станцияларының негізгі әлемдік жеткізушілері – Қытай, Оңтүстік Корея, Ресей, АҚШ және Франция компанияларынан техникалық- коммерциялық ұсыныстар алынды. Олар 13 әр түрлі АЭС жобасын қарауға ұсынды. Барлық ұсынылған реакторлар АҚХА жіктемесі бойынша 3 және 3+ буындарының параметрлеріне сәйкес келді, яғни олар жоғары қауіпсіздік және жақсартылған экономикалық көрсеткіштерге ие болды.

Бұл елдер атом энергетикасы саласындағы көшбасшылар екеніне күмән жоқ. Бірінші қазақстандық АЭС үшін жеткізушіні қорытынды таңдау арнайы әзірленген өлшемшарттар негізінде құрастырылған «қысқа тізімге» енген төрт компаниямен келіссөздер барысында талқыланатын ұсынылатын жобалардың егжей-тегжейлерін мұқият зерделегеннен кейін жасалады.

 - Қоғамда екі нұсқа жиі талқыланады. Біріншісі – елдің энергияға тапшы оңтүстігінде бір үлкен АЭС құрылысы. Екіншісі – елдің әр түрлі аймақтарында 300-400 МВт-тан бірнеше орташа АЭС салу. Сіз АЭС құрылысының сәулетін қалай көресіз? АЭС құрылысынан басқа тағы не істеу керек?

- Бастапқы кезеңде біз нарықта бар сыналған реакторлар базасында бірінші атом электр станциясының құрылысын қарастырып жатырмыз. Олардың қуаты 1000-1400 МВт аралығында. Елдің оңтүстігінде екі блокты станцияның құрылысы болжамды базалық қуат тапшылығын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар Солтүстік – Оңтүстік электр желілерінен жүктемені алу арқылы жалпы электр жүйесінің тұрақтылығын арттырады.

Болашақ атом электр станциясының орналасқан жері туралы өзекті сұраққа жауап берейін. Осы жылдың қазан айының басында болжалды алаңдарға шығуды қоса алғанда, Алматы облысы Жамбыл ауданы Үлкен ауылы ауданында біз ұсынатын бірінші АЭС орналастырудың әлеуетті ауданын бағалау бойынша «Site and External Events Design Review Service (МАГАТЭ)» АҚХА миссиясы өткізілді. Миссияның нәтижелері бойынша АҚХА сарапшыларының қорытындысы дайындалуда, ол біздің алдағы жұмысымызда ескеріледі.

Шағын және орта қуатты реакторлар базасындағы АЭС жобаларына келетін болсақ, бізде Қазақстанның энергожүйесіне жақсы сәйкес келетін шағын модульдік реакторлар бойынша американдық компаниялардың екі ұсынысы қаралуда. Өкінішке қарай, бүгінде мұндай реакторлардың жұмыс істейтін прототиптері жоқ. Алғашқы іске қосу 2027-2028 жылдарға күтілуде.

Бірақ біз атом энергоблоктары ЖЭК-пен біріктірілген гибридті генерация жүйелерінде осындай реакторларды пайдалану мүмкіндіктерін қарастырамыз. Бұл осындай энергия кешені деңгейінде ЖЭК теріс техникалық және экономикалық параметрлерін демпферлеуге мүмкіндік береді. Біз гибридті генерация энергия кешенінің тиісті техникалық және экономикалық модельдерін құрдық, олар өз өміршеңдігін көрсетті. Мысалы, генерацияның құны кВт/сағ үшін шамамен 8 центке бағаланады (ЖЭК-ті жеңілдікпен субсидиялаусыз әділ есептеу кезінде). Сондай-ақ, мұндай энергия кешені таратылған генерациясы бар жүйеде виртуалды электр станциясы ретінде қарастырылады, бұл, әсіресе, салыстырмалы түрде шағын сыйымдылығы және энергия желілерінің үлкен ұзындығы бар Қазақстан үшін тиімді.

Қарауға дайындалып жатқан тағы бір жоба шығарылатын көмір энергоблоктарын атомдық қондырғылармен алмастырумен байланысты. Мұнда шағын модульдік реакторларды пайдалану да оңтайлы болып көрінеді. Бұл тәсілде, американдық мамандардың зерттеулері көрсеткендей, құрылыс шығындарын үнемдеу 15-20%-ға жетуі мүмкін, өйткені станция инфрақұрылымының бір бөлігі қолданылады. Айта кету керек, АЭС – бұл қарапайым электр станциясы, тек көмір қазандықтарының орнына атом реакторлары жұмыс істейді.

АЭС құрылысы жобасының негізгі аспектілері– бұл, ең алдымен, орналасқан жерді таңдау, технология мен вендорды таңдау, Қазақстанда АЭС салуға қатысты нормативтік құқықтық актілерді вендормен бірлесіп пысықтау, АЭС жобалау, реттеуші органдардан барлық қажетті лицензиялар мен мақұлдауларды алу, сондай-ақ барлық қауіпсіздік стандарттары мен экологиялық нормаларға сәйкестікті сақтау, тікелей құрылыс, персоналды оқыту және даярлау, іске қосу-баптау және пайдалануға беру, энергетикалық жүйеге интеграциялау және тағы басқалар. Сондай-ақ құрылыс кезінде де, АЭС жұмысшылары үшін де жол және басқа да инфрақұрылым, жұмысшылар мен инженерлік-техникалық құрам үшін үйлер мен пәтерлер қажет болады.

Атом энергетикасын дамыту үшін нормативтік құқықтық және техникалық базаны дамыту, қауіпсіздікті қадағалау мен бақылаудың мемлекеттік органдарын, техникалық қолдау ұйымдарын нығайту талап етіледі. Ең маңыздысы – орта және ұзақ мерзімді перспективада энергия көздерінің мерзімі мен құрамы қабылданатын елдің энергия жүйесін дамыту жөніндегі тұжырымдамалық және бағдарламалық құжаттарды әзірлеу. Яғни, атом генерациясы қанша және қашан қажет болатынын түсіну керек. Немесе, мүмкін, оны болашақта қарастырудан алып тастау керек – дегенмен, менің ойымша, бұл нұсқа біздің еліміздің дамуы үшін өте қауіпті.

 - Тағы бір маңызды мәселе – АЭС құрылысының электр энергиясының тарифтеріне әсері. Іс-шаралардың бірінде Сіз есептеулер негізінде АЭС-те өндірілетін электр энергиясының құны бойынша сандарды келтірдіңіз. Атом электр энергиясының түпкілікті тұтынушылар үшін тарифтерге әсері туралы пікіріңізбен бөлісе аласыз ба?

- Түпкілікті пайдаланушыда электр энергиясының құны қолданыстағы тариф белгілеу тетіктері негізінде қалыптастырылады. Шығындарды есептеуге арналған бастапқы деректер елдің энергетикалық жүйесінің әр түрлі станцияларында, соның ішінде атом және ЖЭК сияқты қолда бар дәстүрлі және жаңа дамушы станцияларда электр генерациясының орташа құнымен байланысты. Жоғарыда мен Пәкістандағы атом электр энергиясының қолданыстағы тарифтерін атап өттім. Атом энергиясы дамыған елдердегі атом электр энергиясы бағасы бойынша ең арзан және тұрақты болып шықты, өйткені пайдалану шығындарындағы отынның құны шамамен 7% құрайды. Бұл дегеніміз – дәстүрлі энергия көздерінен айырмашылығы, нарықтағы отын құнының ауытқуы жағдайында өндіріс құны аздап өзгереді.

- Жақында Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша баламалы энергия көздерін реттейтін жеке заң жобасын қабылдау қажеттігі туралы талқылаулар болды. Бұл құжат көмір қабаттарының метаны, металлургиялық қайталама газдар, сутегі сияқты баламалы жаңартылмайтын энергия көздерін қолдауды білдіреді. Бұл тізімде біз үшін ең «экзотикалық» – сутегі энергиясы. Біздің елімізде осы бағытты дамытуда қандай перспективаларды көріп отырсыз?

- Қазір көптеген елдерде сутегі энергетикасына деген қызығушылық қайта жанданды. Қазақстанда бұл перспективалы бағыт Ұлттық ядролық орталықта жүзеге асырылады, онда 2000 жылдардың басында жапондық мамандармен бірлескен жоғары температуралы газ салқындатқыш реактор салу жобасы қаралды. Мұндай реакторда сутегі алу өте тиімді және салыстырмалы түрде арзан.

ЖЭК қондырғыларында сутегінің өндірілуі де өте перспективалы. Алайда, жалпы алғанда, сутегі энергетикасын дамыту, ең алдымен, осы жарылғыш қауіпті газды қауіпсіз сақтау және пайдалану технологияларының өте көп санын әзірлеуді және енгізуді талап етеді (тұрмыстық газ бен газ баллонды жабдықты пайдаланумен байланысты апаттарды еске түсіруге болады).

 - Бүгінде әлемде экономиканы көміртексіздендіруге және энергетикалық секторды «жасылдандыруға» бағытталған үрдістер басым. Жақында біз елдің көмір лоббистерінің өкілдерінен көмір 300 жылға жетеді және біздің көмір энергиясы әлемдегі ең арзан деген дәлелдерді естідік. Дегенмен, ЖЭК көмір генерациясының өкшесін басады. Сіздің ойыңызша, Қазақстан «көмір инесінен» түсе ала ма?

- Осы уақытқа дейін тек көмір ғана Қазақстанға тұрақты электр энергиясына деген қажеттіліктің 80%-ына дейін жаба алды. Бірақ біздің заманымыздың шындығында электр энергиясын алу көздерінің даму векторы көміртексіз бағытқа ауысты, ал қаржы және кредит институттары енді қазба көздеріндегі энергетикаға инвестиция салмайды. Қазір елдің энергетикалық жүйесін дамыту үшін ЖЭК және, сөзсіз, атом электр станциялары перспективалы деп айтуға болады. Бірақ орта мерзімді перспективада көмір энергетикасын төмендетуге болмайды, оны толығымен «жасыл» генерация көздерімен алмастыру мүмкін емес. Әсіресе, егер біз жылу энергетикасын ескеретін болсақ, онда ЖЭК, мысалы, пайдасыз.

Қазақстанның энергетикалық жүйесінің дамуын модельдеу кезінде, шамасы, сол еуропалық сарапшылардың көзқарастарына толық сүйенудің қажеті жоқ, өйткені Қазақстанның энергетикалық жүйесінің климаттық жағдайлары, құрылымы мен ерекшеліктері еуропалықтармен бірдей емес. Сондықтан «көмір инесі» термині дұрыс емес. Осы тұста негізгі сұрақ туындайды – біз осы «инеден» қайда, қандай энергияға түскіміз келеді, ел экономикасының тұрақты дамуын, оның әлемдік аренадағы бәсекеге қабілеттілігін қалай қамтамасыз етеміз?

Қазақстан энергетикасының өңірдің энергетикалық жүйесімен өзара байланысы туралы ұмытпауымыз керек. Республиканың энергетикасын дамытудың стратегиялары мен бағдарламаларын әзірлеу кезінде осы факторды да ескеру қажет.