Көпшілігі ЕРС-келісімшарттар негізінде жүзеге асырылатын құрылыс жобаларында консультация беру тәжірибесі көрсеткендей, тапсырыс беруші мен мердігер арасындағы көптеген даулар мен қақтығыстар қайталанады және көптеген жобаларға тән. Бұл қақтығыстар электр энергетикасы, мұнай-газ немесе мұнай-химия өнеркәсібі және басқалары болсын, салаға қарамастан туындайды. Мұндай жүйелік проблемаларды анықтау олардың саны мен теріс әсерін едәуір төмендететін стратегияларды жасауға мүмкіндік береді, осылайша жобаның кешігуін азайтады және бюджет шығындарын қысқартады.

Батыста және Қазақстанда тіркелген бағасы бар ЕРС-келісімшарттар (EPC Lump sum) жағдайында, егер ЕРС-мердігер ірі халықаралық компания болып табылса, тапсырыс берушінің қосалқы мердігерлерді таңдауға ықпал ету үшін ең аз мүмкіндіктері болады. ЕРС-мердігер белгіленген баға мен мерзім бойынша өзіне міндеттеме алады, сондықтан оған өз контрагенттерін өз бетінше таңдау құқығы беріледі. Тұрақты емес баға келісімшарттарында тәсіл өзгереді: тапсырыс беруші қосалқы мердігерлерді таңдауға тікелей қатыса алады немесе олардың кандидатураларын келісе алады, бұл бірқатар қақтығыстарға әкелуі мүмкін.

Бұл талдауда жиі кездесетін даулы жағдайлар мен олардың алдын алу немесе жағымсыз салдарды азайту бойынша ұсынымдар берілген.

ҚОСАЛҚЫ МЕРДІГЕРЛЕРДІ ТАРТУҒА ҚАТЫСТЫ ЗАҢНАМАЛЫҚ ШЕКТЕУЛЕР Жоба іске асырылатын елдің заңнамасында жұмыстардың бір бөлігін немесе барлығын қосалқы мердігерлікке беру мүмкіндігіне қандай да бір шектеулер болуы мүмкін. ҚР сәулет қызметі туралы заңының 66-бабының 11-тармағына сәйкес мердігер (бас мердігер) қосалқы мердігерлерге орындауға беруге ниеттенетін жұмыстардың (көрсетілетін қызметтердің) түрлері мен көлемі міндетті түрде көрсетіледі. Бұл ретте жиынтығында шартта көзделген барлық мердігерлік жұмыстардың құнының (мердігерлік бағасының) үштен екісінен астамын қосалқы мердігерлікке беруге жол берілмейді.

Осылайша, Қазақстан заңнамасы қосалқы мердігерлерге орындауға берілуі мүмкін мердігерлік баға үлесінің қатынасына шектеуді тікелей белгілейді. Іс жүзінде жиі сұрақ туындайды: мердігерлік баға нені білдіреді? ҚР ҚНБҚ 8.01-08-2022 «Қазақстан Республикасындағы құрылыстың сметалық құнын айқындау тәртібінің» 8.1-тармағына сәйкес, құрылыстың сметалық құны инвестициялардың құрылымына және құрылысты жоспарлау мен ұйымдастыру тәртібіне сәйкес құрылыс-монтаждау жұмыстарына (бұдан әрі - «ҚМЖ»), жабдыққа, жиһазға және мүкәммалға арналған шығындарға, өзге де шығындарға бөлінеді. Бұл ретте құрылыс материалдарының құны ҚМЖ ажырамас бөлігі болып табылады. Осыған байланысты, мердігерлік баға құрылыстың сметалық құнының бөлігі ретінде аталған барлық шығындарды білдіреді.

ТАПСЫРЫС БЕРУШІНІҢ ҚОСАЛҚЫ МЕРДІГЕРЛЕРДІ ТАҢДАУҒА ЖӘНЕ ТАРТУҒА ҚАТЫСУЫ

EPC lump sum turnkey моделі тапсырыс берушіге процесті толығымен алып тастауға және жобаны бақылауға мүмкіндік береді. ЕРС-мердігер қосалқы мердігерлерді таңдауды қоса алғанда, жобаны ұйымдастыруға және іске асыруға толық жауапты. Тапсырыс берушіге тек жұмыс үшін ақы төлеу және аяқталған нысанды қабылдау ғана қалады. Алайда, іс жүзінде тапсырыс берушілер (әсіресе, Қазақстанда) мұндай сенім дәрежесін беруге дайын емес және аралық бақылауға ие болғанды жөн көреді, әсіресе ашық баға белгілеуді (open book) немесе шығындар + сыйақы (cost+fee) моделін пайдаланған кезде, мұнда қосалқы мердігерлік шарттардың құны жобаның жалпы бюджетіне тікелей әсер етеді.

ҚР Азаматтық кодексінің 619-бабының 1-тармағы бас мердігердің жұмыстарды орындау үшін қосалқы мердігерлерді тарту құқығын көздейді. Бұл құқықты шартқа тиісті ескертпелер енгізу арқылы өзгертуге болады. Заң сонымен қатар мердігер қосалқы мердігерлерді тартуға құқылы болған кезде, бірақ тапсырыс берушінің пайдасына өкілеттіктері шектеулі болған кезде аралық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.

ЕРС-мердігердің қосалқы мердігерді таңдау құқығын шектеу келесідей жүзеге асырылуы мүмкін:

·        Қосалқы мердігерді таңдау өлшемшарттарын белгілеу, бұл ретте тапсырыс беруші осы өлшемшарттарға сәйкестікті бақылау құқығын сақтайды.

·        Қосалқы мердігерлердің кандидатураларын тапсырыс берушімен келісу қажеттілігі туралы шарт.

·        Баға талаптарын қоса алғанда, қосалқы мердігерлік шарттардың талаптарын келісу.

·        Тапсырыс берушінің қосалқы мердігерді белгілі бір жұмыстарға тағайындау мүмкіндігі, бұл ретте ЕРС-мердігер онымен шарт жасасады.

ЖОБАҒА ҚАТЫСУШЫЛАР АРАСЫНДА ЖАУАПКЕРШІЛІКТІ БӨЛУ

ҚР Азаматтық кодексінің 619-бабының 2-тармағына сәйкес бас мердігер тапсырыс берушінің алдында қосалқы мердігердің міндеттемені орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін жауапты болады. Тапсырыс берушінің қосалқы мердігерлердің кандидатураларын келісуі олардың әрекеттері үшін жауапкершілікті өз мойнына алу ретінде қарастырылмауы тиіс. Тапсырыс беруші «тағайындалған қосалқы мердігерді» анықтаған жағдайда да, оның кемшіліктері үшін онымен шарт жасасқан ЕРС-мердігер жауап береді. Алайда, мұндай жағдайда ЕРС-мердігер, егер тапсырыс беруші тарапынан қосалқы мердігерді таңдау ҚР АК 364-бабы негізінде шығындарды ұлғайтуға ықпал еткен болса, соттан өзінің жауапкершілігін азайтуды талап ете алады.

ҚОСАЛҚЫ МЕРДІГЕРЛІК ШАРТТАРДЫҢ ТАЛАПТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҚАҚТЫҒЫСТАР

Қосалқы мердігерлік шарттардың талаптары ЕРС-келісімшарттың талаптарымен үндестірілуі тиіс. ЕРС-келісімшартта қосалқы мердігерлік шарттар үшін міндетті шарттар болуы мүмкін (мысалы, бұзу шарттары, құқықтар мен міндеттерді аудару және сапа талаптары). Алайда, кейде қосалқы мердігер немесе жабдық жеткізушісі келісімшартқа ЕРС-мердігер талап ететін шарттарды енгізуден бас тартқан жағдайлар туындайды.

ҚОСАЛҚЫ МЕРДІГЕРЛІК ШАРТТАРДЫ ТАПСЫРЫС БЕРУШІГЕ БЕРУ

Ірі ЕРС-келісімшарт бұзылған кезде тапсырыс берушіге немесе жаңа ЕРС-мердігерге қосалқы мердігерлер тобын қайта жинап, жаңа шарттар жасасу қажет болуы мүмкін. Бұған дейін жасалған шарттарды шығатын ЕРС-мердігерден тапсырыс берушіге беру балама болып табылады. Беру ЕРС-келісімшартта тапсырыс берушінің құқығы ретінде қарастырылуы мүмкін. Тапсырыс берушіге айтарлықтай қарыздары бар шарттар бойынша міндеттемелерді қабылдау тиімсіз, сондықтан тапсыру қосалқы мердігердің келісімін талап етеді.

ЕРС-келісімшарт қосалқы мердігерлік шарттарды берудің екі нұсқасын көздеуі мүмкін:

1.     Тапсырыс беруші мен ЕРС-мердігер арасындағы жекелеген мәмілелер негізінде беру.

2.     ЕРС-мердігер келісімшартты бұзумен бір мезгілде шартты айтарлықтай бұзған жағдайда тапсырыс берушінің біржақты өтініші негізінде шарттар бойынша құқықтар мен міндеттердің ауысуы.

Қосалқы мердігерлік шарттар бойынша құқықтарды ЕРС-келісімшартқа беру опциясын қосу ұсынылады (2-нұсқа). Егер ЕРС-мердігер дефолт кезінде сындарлы өзара әрекеттесуді қамтамасыз етсе, 1-нұсқа да жүзеге асырылуы мүмкін.

САПА КЕПІЛДІГІ БОЙЫНША ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ АУЫСУЫ

Егер қосалқы мердігерден сатып алынған жабдыққа кепілдік мерзімі немесе қосалқы мердігердің жұмыс нәтижелері ЕРС-келісімшарт бойынша жалпы мерзімнен асып кетсе, келісімшартта ЕРС-келісімшарттың қолданылу мерзімі аяқталғаннан кейін ЕРС-мердігерден тапсырыс берушіге кепілдік талаптарына құқықтарды беруді көздеген жөн.

ЕРС-КЕЛІСІМШАРТТЫ БҰЗУ КЕЗІНДЕ ҚОСАЛҚЫ МЕРДІГЕРЛІК ШАРТТАРДЫ БҰЗУ

ЕРС-келісімшарт әдетте тапсырыс берушіге келісімшарттан біржақты бас тарту құқығын береді. ЕРС-мердігер тапсырыс беруші шарттарды елеулі түрде бұзған жағдайда да келісімшарттан бас тартуға құқылы. Мұндай жағдайларда тапсырыс беруші қосалқы мердігерлерге төленген сомаларды қоса алғанда, ЕРС-мердігердің шығындарын өтеуге тиіс.

Тапсырыс беруші тарапынан өтемақы төлемдерінің мөлшерін азайту үшін ЕРС-келісімшартта негізгі келісімшарттың бұзылуына байланысты төлемдер бұзылған кезде оларды азайтуға бағытталған қосалқы мердігерлік шарттарға қойылатын талаптар көзделуі керек.