Тимур Шалабаев, «QAZAQ GREEN» ЖЭК қауымдастығының атқарушы директоры

Жаңбыр жауып, күзгі бұлттармен жабылған аспан серпантинмен жүріп келе жатқан машиналарға түнереді. Шығыс Қазақстан облысы Алай ауданының тауларында және тау бөктерінде қар жауған, олардың ақ төбелері сұр пейзаж аясында айқын ерекшеленеді. Табиғат қысқы ғажайыпты, желдің және алтай аязының астында қысқы ұйқыға кетуді торыға күтті. Бірақ біз бет алған жақта энергия қызу қайнауда - «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ қазан айының соңында Тұрғысын ГЭС-іне баспасөз турын ұйымдастырды.

 Тарихы бар станция

Су электр станциясы орналасқан Тұрғысын өзені Шығыс Қазақстан облысының Зырян ауданынан ағып өтіп, Ертіс өзенінің оң саласы – Бұқтырма өзеніне құяды. Өзен атауы моңғол тілінен алынған (моңғ. «тургэн ус»), «жылдам өзен» дегенді білдіреді.

XVIII ғасырдың ортасынан бастап Алтай зауыттарынан бекініс шаруалары Тұрғысынға қаша бастады; ескі нанымдағы адамдар мұнда орыс халық хикаяларынан аңызға айналған бостандық елі Беловодьені іздеді. Бұл аймақтағы тау-кен өнеркәсібінің дамуы I Петрдің билік еткен кезеңдерімен байланысты, олар мұнда сарапшылар жіберіп, пайдалы қазбалар кен орындарын жалға бере бастады. Елизавета Петровна кезінде Патша кабинеті құрылды, ол барлық кеніштерді басқара бастады. 1791 жылы Герасим Зырянов қаланың жанында үлкен кен орнын ашты, кейіннен оның есімімен аталды. Березовка өзенінде алғашқы ГЭС салынды, онда венгр технологиялары қолданылды. Осылайша бес мыңға жуық халқы бар ауыл өсті.

XIX ғасырдың соңында, Эйфель мұнарасының ашылуы қарсаңында, Ресей мен Францияның ынтымақтастығы аясында император Александр III Парижге барды. Патша кабинеті Зырян кеніш кешенін француздарға 60 жылға концессияға беруді шешті. «Зырян тау-кен өнеркәсіптік қоғамы» компаниясының жаңа менеджменті автоматтандырылмаған жабдықты жаңартты, қуатты электр қозғалтқыштары мен сорғы іске қосылды. Бұл жаңа энергия көзін қажет етті. Осылайша, теңіз деңгейінен 941 м биіктікте Кутиха ауылынан 7 км жерде Тұрғысын өзенінде су электр станциясының құрылысы басталды. 1902 жылы аяқталған станцияның құрылысында венгр технологиялары қолданылды, ол үш турбинамен жабдықталды.

1902 жылы мамырда өңірге нөсер жаңбыр жауып, бөгеттің үстіндегі су 45-50 тұтамға көтерілді (бір тұтам – 4,5 см). 24 мамырдан 25 мамырға қараған түні электр станциясының бөгеті толығымен сумен жуылды. Санкт-Петербургке жеткізілімге сәйкес, сол түні су 78 тұтамға көтерілді. 1 маусым күні Зырян кенішіндегі жұмыс тоқтатылды, француздар келісімшартты бұзып, оны әкелінген жабдықпен бірге қалдырды.

Кейін кеніш австриялық азаматтарға жалға берілді, ал 1916-1918 жылдары кен орнында ағылшын компаниясы жұмыс істеді.

1932 жылы Тұрғысын ГЭС құрылысы жаңғыртылып, Зырян комбинатына берілді. 1935 жылы желтоқсанда станцияны қалпына келтіру аяқталды. 1936 жылғы 1 қаңтарда ГЭС Зырян кәсіпорындарына өнеркәсіптік ток берді. Ал 1957 жылдың 15 шілдесінде ол «Алтайэнерго» жүйесінен электр энергиясының түсуіне байланысты таратылды.

Осылайша, Тұрғысын өзені 2013 жылы жаңа Тұрғысын ГЭС-1 жобасын жүзеге асыру басталғанша, 60 жылға жуық уақыт бойы еркін ағыста болды.

 Үлкен бизнеске арналған шағын ГЭС

ГЭС құрылысы 2017 жылдың сәуір айында басталып, 2021 жылы аяқталды. Жобаны «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ қаржылық қолдауымен «Тұрғұсұн-1» ЖШС жүзеге асырды. ГЭС қуаттылығы 24,9 МВт құрайды, оны іске қосу өңірдегі электр энергиясының тапшылығын жылына 79,8 млн. киловатт сағатқа қысқартуға, сондай-ақ көмірқышқыл газы шығарындыларын жылына 680 тоннаға азайтуға мүмкіндік береді.

Тұрғысын ГЭС-ін салу барысында барлығы 500-ге жуық адам жұмыс істеді, олар қолайсыз жерлерде және төтенше ауа райы жағдайларында құрылыс жүргізді, мысалы, қысқы кезеңде ауа температурасы 42 градус аязға жетті. Алайда қазір оны басқару толығымен автоматтандырылған. Ағымдағы қызметкерлер штаты 20 адамды құрайды.

Жобаның жалпы құны 13,39 млрд. теңгені құрайды, бұл ретте «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ 9,6 млрд. теңге мөлшеріндегі сомаға мәмілені мынадай түрде құрылымдауды жүзеге асырды: 12 жыл мерзімге ұзақ мерзімді қарыз түрінде 5 млрд. теңгені «Қазақстанның Даму Банкі» берді, жабдықты сатып алуға лизинг түрінде 3,6 млрд. теңгені ҚДБ еншілес ұйымы – «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ бөлді, қарыз түрінде 1 млрд. теңгені «Қазына Капитал Менеджмент» АҚ басқаратын, ҚДБ еншілес құрылымы DBK Equity Fund құрамына кіретін AOM Rail BV компаниясы берді. 3,8 млрд. теңге көлеміндегі қалған қаражат – қарыз алушының жеке қатысуы.

«Қазақстанның Даму Банкі» АҚ – «жасыл» жобаларды құрылымдауда жеткілікті тәжірибесі бар, ЖЭК жобаларын қаржыландыруда құзыреттілігін арттыруды бастаған елдегі алғашқы отандық қаржы институттарының бірі екенін атап өту қажет. Тұрғысын ГЭС-ін салу бойынша жұмыс істеген «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ мен «Тұрғұсұн-1» ЖШС командасының бірлескен күш-жігері еліміздің энергетикалық теңгеріміндегі ЖЭК үлесін арттыруға үлкен үлес қосты.

2021 жылғы шілдеде Тұрғысын су электр станциясы коммерциялық пайдалануға берілді. Бүгінде сатып алушының пайдасына («Жаңартылатын энергия көздерін қолдау жөніндегі есеп айырысу-қаржы орталығы» ЖШС) электр энергиясын өндіру 5,5 млн. кВт*сағ. құрады.

Жобаны іске асыру кезінде заманауи техникалық шешімдер қолданылды, су электр станцияларын жобалау саласындағы соңғы жетістіктерге сәйкес келетін қытай өндірісінің жабдықтары қолданылды. Станцияда әр түрлі қуаттылықтағы үш турбина орнатылған: біреуі – 1,9 МВт және екеуі – 11,5 МВт. Бұл аз су кезеңінде станцияның барлық генерациялайтын жабдығын жүктеуге мүмкіндік бермейді.

Тұрғысын ГЭС-ін іске қосу Шығыс Қазақстан облысын және жалпы Қазақстан Республикасының біртұтас электр энергетикалық жүйесін өзіндік тұрақты энергиямен жабдықтауды қамтамасыз етуге айтарлықтай үлес қосады. ГЭС құрылысы кезінде негізгі су торабы мен су қоймасынан басқа, бүгінгі күні өңірдің көліктік және ақпараттық қамтамасыз етілуін едәуір дәрежеде жақсартқан және энергияны көп қажет ететін, экспортқа бағдарланған өндірістерді орналастыру үшін барлық жағдайларды жасаған инфрақұрылымның ілеспе объектілерін – кірме жолдарды, электр беру желілерін, көпірлерді салу мүмкін болды.

 ЖЭК саласының проблемалары: күн, ауа және су

Тұрғысын ГЭС-1 аралау барысында станция басшылығымен және экономикалық мәселелерге, ГЭС пайдалану және оның жұмысын диспетчерлік сүйемелдеу мәселелеріне жауапты қызметкерлермен ашық диалог жүргізілді.

ГЭС басшылығының пікірінше, бүгінде су электр станцияларының жобаларын іске асыру үшін төменгі шекті тарифтер белгіленіп отыр. Мысалы, ГЭС жобаларын іріктеу бойынша аукциондық сауда-саттық үшін шекті аукциондық баға кВт*сағ. үшін 15,2 теңгені құрайды. Мұндай деңгей объектіні салу бойынша күрделі шығындарға сәйкес келмейді, сондықтан ГЭС бойынша аукциондық сауда-саттық көптеген инвесторлар үшін тартымсыз болып табылады. Мысалы, Тұрғысын ГЭС-1 үшін күрделі шығындар деңгейі белгіленген қуаттың 1 МВт үшін $2 млн. жуық құрады. Күрделі шығындардың мұндай деңгейі күн электр станцияларын салу жобаларына қарағанда шамамен 2,5 есе жоғары (КЭС бойынша аукциондарға шекті тарифтер 2021 жылы 16,96 тг/кВт*сағ құрайды). Бұл ретте, ГЭС инженерлерінің айтуынша, генерациялайтын жабдықтың ПӘК мәні 60-80%-ды құрайды, бұл күн станцияларына қарағанда 3-4 есе жоғары.

Сонымен қатар, компанияның жобаны кеңейту және Тұрғысын өзенінде ГЭС каскады құрылысын салу бойынша жоспарлары бар. Осылайша, орташа жылдық электр қуаты 127 млн. кВт*сағ. болатын Тұрғысын ГЭС-2 және бөгеттің биіктігі шамамен 100 м болатын және электр қуаты шамамен 350 млн. кВт*сағ. құрайтын 90-120 МВт қуатындағы Тұрғысын ГЭС-3 құрылысы жоспарлануда.

Тұрғысын ГЭС-інің қуаты 25 МВт-тан аз болғандықтан, бұл оны шағын ГЭС және жаңартылатын энергия көздеріне жатқызуға мүмкіндік береді. Қазақстандағы барлық ЖЭК объектілері сияқты, үлкен проблема – электр энергиясын өндіруді болжау, өйткені ЖЭК электр энергиясын өндіру өзгермелі және ауа-райының құбылуына байланысты.

Жүйелік оператордың ұлттық диспетчерлік орталығы (ЖО ҰДО) ҚР БЭЖ-нің сенімді жұмыс істеуін, ҚР БЭЖ-нің көрші елдермен қатар жұмыс істеуін қамтамасыз ететіні белгілі. Ол үшін ЖО ҰДО күн сайын электр энергиясын өндіру/тұтынудың тәуліктік кестесін қалыптастырады, теңгерім жасалады және энергия жүйесінің жұмыс режимі айқындалады. Өз кезегінде ЖО ҰДО электр энергиясын өндірудің/тұтынудың тәуліктік кестесін құруы үшін нарық субъектілері (ЭӨҰ және тұтынушылар) күн сайын ҰДО-ға өз станциялары үшін электр энергиясын өндіру/тұтыну кестесін жібереді. Станцияларға демалыс және мереке күндері болжам жасау қажет болған кезде жағдай күрделене түседі, бұл – екіден бес күнге дейінгі аралық.

Сонымен қатар, Тұрғысын ГЭС-1 диспетчерлерінің айтуынша, болжаудың тәуліктік режимі мұндай объектілер үшін жарамсыз – жоспарлаудың сағаттық көкжиегін енгізу қажет. Мысалы, журналистер делегациясына ГЭС жұмысы туралы әңгімелеп, фото және бейнетүсірілім жүргізіліп жатқанда, жаңбыр жауа бастады, тауларда жақында жауған қар ери бастады, қоймадағы су деңгейі 60-80 см өсіп, қалған резерві 10-15 см болды. Диспетчер тағы бір сағат және жоспардан тыс суды ағызу үшін ҰДО-ға қоңырау шалып, екінші турбинаны іске қосу қажет болатынын айтып шағымданды. Қолданыстағы ережелерге сәйкес, ГЭС сияқты нысандарға генерациялайтын агрегаттар арқылы суды төгуге рұқсат етілмейді. Сондықтан, тәулік қорытындысы бойынша объект болжамды өндіруден асып кетеді, бұл жүйелік оператордан 35% құрауы мүмкін болжау қателігі үшін «қауіпті ескертулер» алуға әкелуі мүмкін.

ЖЭК аукциондары үшін шекті тарифтермен байланысты проблеманы шешу нарықтық баға белгілеуді қолдану тәжірибесі болуы мүмкін, бұл кезде инвесторлар мен аукционға қатысушылар шекті бағалардың шегін белгілемей, өздерінің қаржылық есептеулеріне сүйене отырып, өз бетінше баға бере алады. Мұндай шара орта мерзімді перспективада отандық және шетелдік инвесторлар үшін мемлекет тарапынан оң сигнал болар еді.

ЖЭК объектілерінің генерациясын жоспарлаудың тәуліктік кестесінен сағат сайынғы кестеге көшуге келетін болсақ, бұл - баламасыз шара. Ол ЖЭК станцияларының электр энергиясын өндіруі бойынша неғұрлым жауапты жоспарлауға және неғұрлым нақты болжамдарға алып келеді, бұл ҚР БЭЖ-індегі теңгерімсіздіктерге теріс әсерді төмендетеді.

 Қорытындының орнына

Су электр станциясының құрылысы – үлкен және еңбекті көп қажетсінетін процесс. Мойнақ ГЭС (300 МВт) және Шүлбі ГЭС (702 МВт) сияқты ірі су электр станцияларының құрылысына қатысу және гидроэнергетика саласында 30 жылдан астам тәжірибесі бар «Тұрғұсұн-1» ЖШС директоры Қалаубек Баймұханбетов және Тұрғысын-1 жобасын іске асырған бүкіл команда – нағыз қаһармандар. Мәселен, 2018 жылы ГЭС салу кезінде көктемгі су тасқыны үш айға созылды, бұл мұрағаттық деректерге қарағанда, соңғы 56 жылда алғаш рет орын алды. Шамасы, өзен өзінің асау мінезін тағы бір рет көрсетуді ұйғарды. Өзендегі су деңгейі соншалықты жоғары болғандықтан, ол бірнеше рет 6 м-ге дейін көтеріліп, ГЭС-тің құрылыс шұңқыры сегіз рет су астында қалды. Шығыс Қазақстанның атақты аязы құрылысшыларды жиі әбігерге салды. Алаңдағы температура бірнеше рет минус 50 градусқа дейін төмендеді, бұл объектідегі барлық жұмыстарды тоқтатты. Бірақ мұның бәрі - тәуелсіз Қазақстанның гидроқұрылысшылары қол жеткізген ежелгі Тұрғысын атты өзеннің асаулығын тұсаудың үш ғасырлық тарихының бір бөлігі.

Кеш бата Бұқтырма теңізінің жағалауындағы облыс орталығына оралған кезде (жергілікті тұрғындар оны қараңғыда үйлер, туристік базалар мен демалыс үйлерінің жарығымен көмкерілген әлемдегі ең ірі жасанды су қоймаларының бірі деп атайды), елдің су әлеуетінің ауқымы туралы еріксіз ойланасыз. Бүгінгі күні елімізде Қазақстан Республикасының гидроэнергетикалық саласын дамытудың 2020-2030 жылдарға арналған жоспары қабылданды, ҚР Энергетика министрлігінде сала сарапшылары деңгейінде жұмыс тобы құрылды, Қазақстан Республикасының гидроәлеуетінің онлайн-картасын жасау бойынша іс-шаралар жүргізілуде. Мұның бәрі ел экономикасының өсіп келе жатқан қажеттіліктері үшін таза электр энергиясының үлесін арттыру үшін жасалуда.

Серебрянск қаласынан өтіп, жол тау серпантині бойымен созылып, жаңбыр жауып, қалың қарға айналды, қалың тұман басты. Қазан айының соңында бұл жауын-шашын оның түнгі ауысымына қиындықтар қосатынын айтқан Тұрғысын ГЭС-1 диспетчерінің сөзі есіме түсті.