22 қарашада «QAZAQ GREEN» ЖЭК қауымдастығы Конрад Аденуэр атындағы Қордың қолдауымен «Қазақстанның электр энергетикасындағы ағымдағы жағдай: сын-қатерлер мен оларды шешу жолдары» тақырыбында дөңгелек үстел өткізді. Іс-шараға ҚР Энергетика Вице-министрі Жұмабай Қарағаев, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаттары Дүйсенбай Тұрғанова, Еділ Жаңбыршин, Елдос Абақанов, «Самұрық-Энерго» АҚ Басқарма Төрағасы Сұңғат Есімханов, «KEGOC» АҚ Басқарушы директоры Жандос Нұрмағанбетов, ҚР Энергетика министрлігінің бейінді департаменттерінің басшылары, бизнес-қоғамдастықтың, қоғамдық ұйымдардың, халықаралық қаржы институттарының өкілдері қатысты.

ҚР Энергетика Вице-министрі Ж. Қарағаева күзгі-қысқы кезеңнің басталуы электр энергетикасы саласында әрқашан еліміздің бірыңғай энергетикалық жүйесінің тұрақтылығын тексеру болып табылатынын атап өтті.

Биылғы жылы жүйе жаңа сын-тегеуріндерге тап болғаны құпия емес. Цифрлық майнингтің қарқынды дамуы есебінен электр энергиясын тұтынудың күрт өсуіне байланысты жүйеде генерация тапшылығы пайда болды, ол елдің негізгі энергия объектілеріндегі энергия блоктарының апаттық істен шығуымен күрделене түсті.

«Егер тарихи деректерді алатын болсақ, онда бізде энергия тұтыну соңғы жылдары шамамен 1-2%-ға өсті. Жылына максимум 2%. Бірақ осы 10 айда біз шамамен 8% деңгейінде қалыпты өсуді байқаймыз. Бұл - тұтынудың айтарлықтай өсуі. Бұл жерде әңгіме 1000-1200 МВт электр энергиясы туралы болып отыр, әрине, біз тұтынудың артуын кеншілер тарапынан тұтынудың артуымен байланыстырамыз», - деді Ж. Қарағаев.

ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Дүйсенбай Тұрғанов жаңартылатын энергетиканы қарқынды дамыту үшін дәстүрлі көмір станцияларына негізделген еліміздің бірыңғай электр энергетикалық жүйесі жаңа үрдістерге мүлдем дайын еместігін атап өтті. Маневрлік қуаттардың тапшылығы және іс жүзінде жүйеде реттеу қабілетсіздігі шектес мемлекеттер тарапынан ағындарға тәуелділіктің артуына алып келді.

Өздеріңіз білетіндей, маневрлік қуаттардың жетіспеушілігі мәселесі өткен жылдың соңында заңнамалық шешім тапты. Оны іске асыру үшін осы жылдың желтоқсанында электр қуатының әзірлігін ұстап тұру бойынша жалпы көлемі 1140 МВт көлемінде генерацияның маневрлік режимі бар генерациялайтын қондырғылар жобаларын салуға аукциондар өтеді. Бұл судың гидродинамикалық энергиясын немесе электр энергиясын өндіру газын пайдаланатын бу-газ станциялары, сондай-ақ пайдалы қазбаларды отын ретінде пайдаланбайтын генераторлық қондырғылар (яғни, энергияны сақтау жүйелері бар ЖЭК станциялары).

ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Д.Н.Тұрғановтың пікірінше, мұнда да бірқатар проблемалар бар. «KEGOC» АҚ-ның ЖЭК-тің белгіленген 2 МВт қуатына жүргізген зерттеуіне сәйкес реттеу үшін 1 МВт маневрлік қуат қажет. Яғни, бүгінде бізге кем дегенде 1 ГВт маневрлік қуат қажет. ЖЭК дамуының белгіленген индикаторларына сәйкес 2025 жылға қарай ЖЭК секторы 2 есе өсуі тиіс (энергия теңгерімінде ЖЭК электр энергиясын өндіру үлесінің 6%-ы). Маневрлік қуаттарды салу уақытын, сондай-ақ осындай объектілерді газбен қамтамасыз ету проблемаларын ескере отырып, теңгерімдеуші қуаттардың тапшылығы проблемасы осылай шешілмеу тәуекелдері бар», - деп түйіндеді спикер.

«KEGOC» АҚ Ұлттық диспетчерлік орталығының бас диспетчері Бекжан Мұқатов еліміздің электр энергетикасындағы ағымдағы жағдай туралы баяндама жасады. Осылайша, жыл басынан бері көмір электр станцияларында электр энергиясын өндіру 66,9 млрд. кВт*с мәніне жетті, бұл барлық қазбаның 69%-ын құрайды. Газ электр станциялары 18,9 млрд. кВт*с немесе электр энергиясынан 19,5%-, су электр станциялары 7,4 млрд. кВт*с немесе электр энергиясынан 8%, ЖЭК 3,6 млрд. кВт*с (шамамен 3,5%) өндірді. Өсіп келе жатқан энергия тапшылығына байланысты жағдайды шешу үшін ҚР Энергетика министрлігі мен жүйелік оператор жүйелік аварияға жол бермеу бойынша шаралар қабылдауда.

Соңғы жылы Қазақстанның электр энергетикасы саласында маңызды өзгерістер болып жатқанын атап өту қажет, олар, тұтастай алғанда, саланы терең жаңғырту үшін негіз қалайды. Бір жағынан, бұл - еліміздің энергетикадағы жасыл векторды анықтайтын энергетикалық ауысу және экономиканы көміртексіздендіру процесі сияқты жаһандық сын-қатерлермен қатар жүру әрекеті. Екінші жағынан, бұл - орта мерзімді кезеңде елдің өсіп келе жатқан экономикасының электр энергиясына қажеттілігін қамтамасыз ету үшін шешімдерді белсенді іздеу.

2021 жылғы 26 қаңтарда Қазақстан Республикасы Үкіметінің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы Үкіметке Қазақстан Республикасының 2035 жылға дейінгі энергетикалық теңгерімін әзірлеу жөнінде тапсырма берді. Бұл құжат ішкі аспектілерді – тұтынуды, маневрлік қуаттарды генерациялауды, экологиялық таза энергия үлесін ұлғайтуды ғана емес, сондай-ақ көршілеріміздің энергия жүйелерін дамыту жөніндегі жоспарларды да ескеруі тиіс. Жақында ҚР Энергетика министрі аталған құжатты Мемлекет басшысына таныстырды. Алайда, біз – ЖЭК іскерлік қоғамдастығы, өкінішке қарай, оның мазмұнымен таныспағанымызды атап өту керек.

Сондай-ақ, ҚР Энергетика министрлігіне электр энергетикасын дамыту бойынша ұлттық жобаны әзірлеу тапсырылды. Бұл - іс жүзінде саланы дамыту жоспары болып табылатын мемлекеттік жоспарлау жүйесіндегі жаңа нормативтік-құқықтық құжат.

Анықтама түрінде

Ұлттық жоба жалпыұлттық басымдықтарға, мақсаттарға, міндеттерге және стратегиялық көрсеткіштер мен индикаторларға қол жеткізу үшін жекелеген аса маңызды міндеттерді (жобаларды) белгіленген мерзімде шешуге бағытталған іс-шаралар кешенін іске асыруды жан-жақты ведомствоаралық өзара іс-қимылды және басым бюджеттік қаржыландыруды қамтамасыз ететін құжат болып табылады. Ұлттық жобалар Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Реформалар жөніндегі жоғары кеңес мақұлдағаннан кейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітіледі.

Ағымдағы жылғы 26 мамырда электр энергетикасын дамыту жөніндегі кеңесте сөйлеген сөзінде  Мемлекет басшысы электр энергетикасы жөніндегі ұлттық жоба – бұл саланың таяудағы кем дегенде 5 жылға арналған дамуының негізі болуға тиіс қолданбалы құжат екенін атап өтті. Сонымен қатар, ұлттық жобаны төмен көміртекті даму стратегиясымен өзара байланыстыруды қамтамасыз ету және оларды әлемдік және отандық сарапшылармен мұқият талқылау тапсырылды. Алайда, ағымдағы жылдың қазан айында тек 10 ұлттық жоба бекітілді, онда электр энергетикасын дамыту мәселелері «Қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған тұрақты экономикалық өсу» ұлттық жобасының құрамына бөлім ретінде енгізілді.

Дөңгелек үстелде сала үшін маңызды тақырыптар мен проблемалар қозғалды: өсіп келе жатқан энергия тапшылығы, экономиканың электр энергиясына қажеттілігі, генерациядағы жаңа бағыттардың (энергия жинақтау жүйелерімен ЖЭК) және тұтынудың (цифрлық майнинг криптовалюталар) электр энергетикасына әсері, жаңа маневрлік қуаттарға қажеттілік, нарықтық тетіктерді қолдану (сұранысты басқару, теңгерімдеуші нарық), электр энергетикасына инвестициялар тарту мәселелері, көміртегі бейтараптығына қол жеткізу жөніндегі мақсаттар және мемлекеттің де, бизнестің десаладағы трансформацияға дайындығы.

Әрине, дөңгелек үстел аясында айтуға үлгермеген көптеген факторлар бар. Мәселен, электр энергетикасын дамыту жөніндегі жалпы теңдеуге Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің электр энергиясының ортақ нарығын енгізу (2025 ж.), Еуропалық одақта көміртегі ізіне салық енгізу (2023 ж.), Қазақстанның Париж келісімі бойынша міндеттемелері (2030 ж.) сияқты сыртқы факторларды да енгізу қажет.

ҚР Президенті Қ.К. Тоқаевтың АЭС салуды қоса алғанда,  атом энергетикасын дамыту перспективалары бойынша Алматыға сапары шеңберіндегі 19 қарашадағы мәлімдемесі де маңызды фактор болып табылады: «Менің ойымша, сайып келгенде, біз мұндай шешімге түпкілікті келеміз. Қазақстанда электр энергиясы тапшылығының алғашқы белгілерін біз қазірдің өзінде сезініп отырмыз. Әрине, жалпы тапшылық жоқ. Теңгерім шамамен нөлге тең. Бірақ алғашқы белгілер белгіленген. Сондықтан болашаққа көз жүгіртсек, атом станциясын салу туралы шын мәнінде танымал емес шешімдер қабылдауға тура келеді. Бірақ көшбасшының рөлі танымал емес шешімдер қабылдауда», - деп атап өтті Қасым-Жомарт Тоқаев.

Біздің электр энергетикасы саламыз кеңестік кезеңнен қалған ескі проблемаларды және жаһандық конъюнктура талап ететін жаңа сын-қатерлерді қалай шешеді? Экономиканың барлық салалары үшін ортақ саясатты қалай құруға болады? Электр энергетикасы құрылымдық жағынан қалай өзгеруі тиіс? Ұзақ мерзімді перспективада қандай энергия көздері есебінен сала біздің экономикамызды қоректендіретін болады: көмір, газ, атом энергиясы? Елдің барлық міндеттемелеріне қол жеткізу үшін ЖЭК электр энергиясының үлесі қанша болуы тиіс?

Міне, жауаптардан гөрі сұрақтар көп, ал электр энергетикасындағы жағдай бірнеше белгісі бар теңдеуге ұқсайды, оны ел Үкіметі жақын арада шешуі керек. Сала сарапшылары мен бүкіл үдерістің бақылаушылары ретінде әзірге біз «өртті сөндіру» тактикасын ғана көріп отырмыз (шұғыл түрде Жамбыл МАЭС үшін газ іздейміз, шұғыл түрде станцияларды жөндеулерді аяқтауға асығамыз, үлкен көлемдегі қуаттарды салуға шетелдік инвесторларды тартамыз, оларға біздің энергетикалық активтерімізді береміз және т.б.).

Алайда, бізде бұрынғыдай, кем дегенде орта мерзімді перспективаға арналған саланы дамыту стратегиясы деген ортақ пайым жоқ. Бұл мәселе, әсіресе қазір, жүйе өзінің шегінде жұмыс істеп, экономиканың электр энергиясына қажеттілігін жаба алмайтын кезде, уәкілетті мемлекеттік органның, жүйелік оператордың, даму институттары мен бизнес-қоғамдастықтың күн тәртібінде бірінші болуы тиіс.

Дөңгелек үстел қорытындысы бойынша Мемлекет басшысының атына мемлекеттік жоспарлау жүйесіне сәйкес келетін және ең жоғары деңгейде бекітілетін электр энергетикасын дамыту стратегиясын әзірлеу қажеттігі туралы негіздемелермен үндеуге бастамашылық ету ұсынысы шығарылды.