Армен Арзуманян мырза, USAID «Болашақ энергиясы» және ОрталықАзия электр энергиясы рыногы (CAREM) жобаларының жетекшісі

Педро Робиу мырза,Энергетикалық сектордағы жобалар менеджері, Tetra Tech ES, Inc. (АҚШ) 

Доктор Прамод Джайн, Президент, Innovative Wind Energy, Inc

Орталық Азия күн және жел энергиясы сияқты жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) ресурстарына бай. Мысалы, қазіргі уақытта Қазақстанда белгіленген қуаттылығы шамамен 1200 мегаватт (МВт) ЖЭК бар және 2025 жылға қарай бұл көрсеткіш екі есе артады деп күтілуде.

Өзбекстанда әзірге электр станциялары жоқ, бірақ Үкімет 1000 жылға қарай 2023 МВт электр станцияларын, сондай-ақ 2025 және 2030 жылдарға қарай тиісінше 5000 МВт және 8000 МВт электр станцияларын салуға басымдық берді. Энергетикалық сектордағы парниктік газдар (ПГ) шығарындыларын азайту үшін елдегі жаңартылатын энергия көздері ұлғайтылуы мүмкін. Жақында Өзбекстандағы жаңартылатын энергия аукциондары көрсеткендей, күн мен жел энергиясының құны тез төмендеп, күн энергиясының ұсынылатын құны киловатт-сағат (кВт*сағ) үшін шамамен 1,8 АҚШ центін құрады, бұл қазбалы отынға негізделген киловатт-сағат энергия құнынан төмен.

Сонымен қатар, ЖЭК кіші секторы инвестициялар мен даму үшін негізгі болып табылады.

Қазіргі уақытта ЖЭК-ті дамыту үшін шетелдік және ішкі қызығушылықтың, сондай-ақ қолжетімді капиталдыңөсуі байқалады, ал үкіметтер ЖЭК-ті құру және интеграциялау үшін нысаналы көрсеткіштерді арттырады.Алайда, желілерді интеграциялауға жұмсалатын шығындар мен ЖЭКсіңіруүшін желілерді дайындау қажеттілігіне байланысты ЖЭКжоғары деңгейлерін интеграциялау және генерациялауүшін кедергілер бар. Бұл өте оң тренд болып табылады, соңғы екі онжылдықта осы кедергілерді жою үшін халықаралық білімнің, тәжірибенің және шешімдердің елеулі көлемі жинақталды. Шешімдер белгілі бір елге байланысты болса да, модельдеу және талдау әдістемесі жалпы болып табылады және жеңілдету шараларын өткен жылдардағы тәжірибе негізінде жалпылауға және қолдануға болады.

Осы мақаланың мақсаты ОрталықАзияда ұлттық және өңірлік деңгейлерде интеграцияның салдарын жеңілдету және ЖЭК жоғары деңгеилерін құру үшін үздік әлемдік тәжірибенің құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады. Осы мақалада сондай-ақ ОрталықАзиядағы электр энергиясының өңірлік нарығы ұлттық және өңірлік деңгейлерде электр энергиясын өндірудіңаинымалы сипатымен жаңартылатын энергия көздерінің үлкен көлемін дамыту үшін тұрақты ұзақ мерзімді шешімді қалаи ұсынатыны туралы мәселе қаралады.Электр энергиясының шығындарын төмендетумен қатар, өңірлік нарық маневрлік генераторлық қуаттылықтардың аймақтық саудасына ықпал ету арқылы жаңартылатын энергия көздерін дамытудың салдарын азаитуға көмектеседі. Қолда бар маневрлік генерациялайтын қуаттар Орталық Азияның жекелеген елдерінің электр энергиясының үлкен көлемдерін қауіпсіз әрі сенімді әзірлеужәне климаттың өзгеруі мен таза энергияға тұрақты шығарындылар деңгейі төмен экономикаға көшу жөніндегі бастамаларын іске асыруға ықпал етеді.

ҚАЙТА ҚҰРУ ЖОСПАРЛАРЫ ӨҢІРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ЖҰМЫСЫНА ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТЕДІ? НАҚТЫ МЫСАЛДАР

Жоғарыда айтылғандай, қайталама отындағы электр станцияларын пайдалану ұлттық және өңірлік желілерге әсер етеді бұл әсер оңда, терісте болуы мүмкін. Коммуналдық масштабтағы қосылған ЖЭКэлектр станцияларының беру жүйесіне әсерін екі санатқа бөлуді ұсынамыз:

БЕРУ ЖҮЙЕСІНЕ ӘСЕРІ

•      Желінің статикалык және динамикалық тұрақтылығын төмендетеді

•      Артык жүктеме туғызады және өңірішілік беру желілерінде энергияны беру куатын өзгертеді

•      Кернеу мен кыска түйыкталу бейіндерін өзгретеді

•      Жоғарыда аталған әсерлердіжумсарту үшін беру желісін жаңартуды талап етеді

ОПЕРАЦИЯЛЫК, ЖҮЙЕЛЕРГЕ ӘСЕР

•         Генерация айнымалылығын және белгісіздігін ұлғайтады, демек, жиі кайта бөлуді талап етеді

•         Колданыстағы генерация паркінен барынша көбірек икемділікті талап етеді

•         Кайта бөлінетінжүктеменің барынша маневрлігін талап етеді

•         Операциялык резервтердің көп көлемін талап етеді

•         Көршілес елдер бірлесе пайдаланатын резервтердің көбірек көлемін талап етеді

Осы зардаптарды жеңілдетуге арналған техникалықжәне инфрақұрылымдық шығындарды ұлттықэнергетикалықжүйе төлейді және «ЖЭК интеграциялауға арналған шығындар» деп аталады.ЖЭКдамуыныңәсерін елдің оңтүстік өңірінде жаңартылатын энергия көздерінің көбірек саны игеріліп жатқан жағдайды қарап, суреттеуге болады. Оңтүстік аймақта электр куатының жетіспеушілігі және солтүстікаймақтан осы аймаққа электр энергиясының көп мөлшері түсетіндіктен, оңтүстікте жаңартылатын энергия көздерінің дамуы келесі салдарға әкеледі.

1.        Өңірліктаратужүйесіне әсері.

1.1.     Өткізу қабілеті беру желісінің маңызды жұмыс параметрі болып табылады және энергия жүйесінің статикалық тұрақтылық шегі бойынша анықталады. Жүйелік оператор қысқа мерзімді жоспарлау үшін бір күндік жоспарлаудан бастап нақты уақыт режимінде жоспарлауға дейін өткізу қабілетін пайдаланады. Қазақстан жағдайында оңтүстікте жағудың неғұрлым жоғары көлемі өткізу қабілетіне қажеттіліктің төмендеуіне де, шектеуге де алып келеді. Энергия жүйелерін егжей-тегжейлі модельдеу оңтүстікте жоғары жаңартылатын энергия өндірісі және жүктеме сияқты төтенше жағдайларды білдіретін уақыт бөлімдеріне сәйкес келетін әр түрлі сценарийлер үшін жүргізілуі керек.

Энергияжүйесін мұндай модельдеуөткізу қабілеттілігінің төмендеуі оңтүстікте жаңартылатын энергия өндіруден гөрі, өңірлік электр ағынына әсірінің болуын-болмауын анықтауға мүмкіндікбереді. Бұл жағдайда жеңілдету үшін инвестиция қажетболады, мысалы,синхронды конденсаторларды немесе тізбекті реакторларды орнату.

1.2.     ЖЭК-ті енгізу орташа жүктеменің 50%-ына жақын болған кезеңдерде шағын бұзылулар кезіндегі өтпелі процестер мен жүйенің тұрақтылығы маңызды рөл атқарады. ЖЭК генераторларында инерция болмағандықтан, бұл енгізу желі инерциясының төмендеуіне әкелуі мүмкін, ол, өз кезегінде, тербелістердің көбеюіне және тербелістердің азырақ өшуіне әкеледі. Энергия жүйелерін егжей-тегжейлі модельдеу Оңтүстік Қазақстан облысы мен Орталық Азияның энергия жүйесіне (ОАЭЖ) әсерін сандық бағалау үшін орындалуы мүмкін. Айтарлықтай әсер етсе, тиісті мөлшердегі синхронды конденсаторлар немесеэлектр жүйесінің тұрақтандырыштары әсерді жұмсарта алады.

1.2.1.  Өңірлік энергия жүйесі Шығыс Қазақстаннан Қырғызстанға, Тәжікстанға, Өзбекстанға жәнеОңтүстік Қазақстанға дейінгі контурды құрайтын, кернеуі 500 кВ желілер арқылы қосылған. Сонымен қатар, Түрікменстан мен Ауғанстан Өзбекстан желісі арқылы қосылған.ЖЭК-ті неғұрлым қарқынды енгізу, мысалы, Оңтүстік Қазақстанның Түркістан және Жамбыл облыстарында және Өзбекстанның орталық аймағында, тұйық жүйеде электр энергиясының ағынын өзгертеді, демек, электр энергиясының өңірлік ағынына әсер етеді. Бұл жағдайда электр энергиясы мен қорғаныс жүйесінің ағындарына әсерін бағалау және тиісті жеңілдету шараларын әзірлеу үшін электр жүйелерін егжей-тегжейлі модельдеуді қолдануға болады.

2.        Оңтүстік Қазақстанның беруші және таратушы желілеріне жергілікті эсер.

2.1.     ЖЭК қондырғылары, әдетте, жүктеме орталықтарынан алыс немесе желінің әлсіз бөліктерінде орналасқан. Осы әлсіз желілерде электр станцияларын салу жаңа беру және тарату желілерін салу және қосалқы станцияларды жаңғырту арқылы электр станцияларының жанында желіні нығайтуды талап етеді. Қосымша шараларға, атап айтқанда, реактивті қуатты өтеу, қысқа тұйықталу тогын арттыру және қорғаныс жүйесін жаңарту кіреді.

3.        Өңірлік жүйелердің жұмысына әсер.

Желідегі күн генерациясының көп мөлшері жүктеме жоғарылаған кезде кешкі уақытта күн генерациясының төмендеуіне байланысты күрт секірулер циклін тудыруы мүмкін. Бұл duck curve құбылысы деп аталады. Бұл жағдайда күрт секіруді болдырмау және әрбір сәтте қажеттілік пен жабдықтау теңгерімін қамтамасыз ету үшін жылу және гидрогенераторлардан диспетчер (LFC) бақылайтын жүктеменің үлкен икемді маневрлігі талап етіледі. Қазақстан мен Өзбекстан үкіметтерінің күн энергетикасы саласындағы нысаналы көрсеткіштерін ескере отырып, бір тәулікке алдын ала жоспарлау күн энергиясын еңжоғары өндіру кезінде электр энергиясының жоспарланған экспортын және күрт секірулер кезінде импортты ұлғайтуды талап етеді. Сонымен қатар, жылу және гидрогенераторлар аз қуат коэффициенттерімен жұмыс істеуі және күрт секірулер мен азайтуды қамтамасыз етуі керек, жиі іске қосылып, тоқтатылады.

3.1. Электр энергиясын өндірудің айнымалы сипатымен ЖЭК-ті ауқымды әзірлеу бастапқы жиілік сипаттамасының (PFR немесе жиілікті ұстап тұру резервтері, FCR) үлкен көлемін талап етеді. Электр энергиясын өндірудің айнымалы сипатымен ЖЭК-ті неғұрлым қарқынды енгізу генерацияның жоғары ауытқуларына әкеледі секундтан минутқа дейін (жоғары болжанбайтын өзгерістер және жоғары күрт секірулер), бұл жоғары PFR талап етеді. Қазіргі уақытта PFR ресейлік байланыспен қамтамасыз етілген. PFR-дің күтілетін ұлғаюын ескере отырып, өңірлік жүйелік операторларға PFR қамтамасыз ете алатын ресурстарды біріктіру қажет болуы мүмкін.

3.2.     Реттеу резервінің (RR) және қайталама қуат резервтерінің (FRR) үлкен көлеміне қойылатын талаптар. Электр энергиясын өндірудің айнымалы сипаты барЖЭК-ті неғұрлым қарқынды енгізу минуттық генерация кезінде үлкен ауытқуларға әкеледі (жоғары болжанбайтын өзгерістер, жоғары секірулер және болжау қатесі), бұл жоғары RR талап етеді.

Қазіргі уақытта RR жергілікті генераторлармен және Ресеймен энергетикалық бірлестікте қамтамасыз етілген. RR-ге күтілетін жоғары қажеттілікті ескере отырып, өңірлік жүйелік операторларға RR үшін ресурстарды біріктіру қажет болуы мүмкін.

Жоғарыда аталған барлық проблемалық мәселелер ЖЭК-технологияларды енгізу күнын арттырады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл ретте интеграцияның құны өте төмен және Орталық Азияда ол өзгеше болады деп болжауға негіз жоқ.

 ЖАҢАРТЫЛАТЫН ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІН БІРІКТІРУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҮШІН ӨҢІРЛІК ЭНЕРГИЯ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖҰМЫС ІСТЕУІ

КСРО кезінде Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Түркіменстанныңбесұлттық электрэнергиясын беружүйесі өзара байланысты болды және бірыңғай жүйе ретінде синхронды жұмыс істеді. Барлық ұлттық жүйелердің жұмысын орталықтандырылған үйлестіру және жоспарлау Ташкентте (Өзбекстан) орналасқан өңірлік диспетчерлік орталыққа жүктелді, оған аймақтағы электр станциялары арасында жүктемені бөлуді басқару функциясы жүктелді.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Орталық Азия елдері автономдық және энергетикалық тәуелсіздік саясатын жүргізе бастады, бұл мемлекеттік шекаралар арқылы электр энергиясымен алмасудың бұзылуына және сауда көлемінің күрт қысқаруына әкелді. Осылайша, 2003 жылы Түрікменстан біржақты тәртіппен өз желісін ОАЭЖ-дан ажырату және арал режимінде Иранмен қатар жұмыс істеу туралы шешім қабылдады. Кейінірек, 2009 жылдың желтоқсанында Тәжікстанмен келіспеушіліктерге байланысты Өзбекстан өңірлік электр желісінен шығатыны туралы хабарлады.

Қазіргі уақытта ОАЭЖ өзара байланысты үш улттықэнергетикалықжелімен синхронды режимде жұмыс істеуді жалғастыруда, олар электр энергиясымен маусымдық негізде алмасады: Қырғызстан, Өзбекстан және Қазақстан. Сондай-ақ Қазақстан арқылы Ресейдің бірыңғай энергетикалықжүйесімен. Алайда, қазіргіуақытта барлық елдер өз желілерін параллель және келісілген басқаруға оралады деп күтілуде. Тәжікстан мен Өзбекстан Тәжікстанның АОЭЖ-ға толыққайта интеграциялануыныңалғашқы қадамы ретінде арал режимінде жумыс істейтін (асинхронды жумыс) өз жүйелерін қайта қосып үлгерді, ол болжамдарға сәйкес 2022 жылға қарай жүзеге асырылады.

Барлық ұлттық энергия жүйелерінің синхрондалған үйлестірілген жұмысы қажетті маневрлікті арттырады және өңірде электр энергиясын өндірудің айнымалы сипатындағы ЖЭК бойынша жобаларды тиімді интеграциялау үшін шешуші мәнге ие болады.

ОРТАЛЫҚАЗИЯДАҒЫ ӨҢІРЛІКЭЛЕКТРЭНЕРГИЯСЫ НАРЫҒЫН (CAREM) USAID ҚОЛДАУЫ

2018 жылы Халықаралықдаму жөніндегі АҚШ агенттігі (USAID) ОрталықАзияныңөңірлікэлектр энергиясы нарығында (CAREM) техникалық көмек көрсету және ОрталықАзия елдерініңэкономикалықөміршең және турақты өңірлікэлектр энергиясы нарығын құру жөніндегі күш-жігеріндегі әлеуетін арттыру жөніндегі қызметін бастады. Өңірлік нарықОрталықАзияда электрмен жабдықтау сенімділігін арттырады, әрбір елге елеулі экономикалық пайда әкеледі және улттық энергетикалық секторларға жеке инвестицияларды тарту есебінен экономикалықөсуге ықпал етеді деп күтілуде. Бәсекеге қабілетті CAREM, сайып келгенде,ОрталықжәнеОңтүстікАзияның энергетикалық нарығын кеңейтуге арналған платформа ретінде қызмет етеді, CASA-1000 тарату инфрақурылымы арқылы Ауғанстан мен Пәкістанмен электрэнергиясын коммерциялық алмасуға жәрдемдеседі. Осы мақсатқа жетуүшін CAREM өңірлік ресурстарын электр энергиясын өндіруүшін тиімді пайдалануға ықпал етеді, бул елдердің мемлекеттік шекаралар арқылы сата алатын электр энергиясының көлемін арттыруға мүмкіндік береді.

USAID қолдауымен CAREM ОрталықАзия елдерімен өңірлік нарықты қалыптастыруүшін қажетті қағидаларды, рәсімдерді әзірлеуге және институттарды қуруға бағытталған көптеген ісшараларды өткізуде ынтымақтасады. Мысалы, CAREM қызметі электрмен жабдықтаудың ағымдағы жағдайларын және өңірліктарату желісі мен барлық бірлестіктердің мүмкіндіктерін, сондай-ақ олардың трансшекаралық электр энергиясын айырбастаудың үлкен көлемін қамтамасыз етуәлеуетін бағалауболып табылады. Зерттеудің мақсаты қолданыстағы физикалықжәне пайдалану шектеулерін анықтаужәне елдерге оларды жою бойынша шаралар ұсыну. Өңірлік нарық елдер арасындағы сенімді жоғары вольтты қосылыстармен және жаңғыртылған ұлттықтарату инфрақұрылымдарымен қамтамасыз етіледі деп күтілуде. Барлық ұлттықэнергия жүйелері қайтадан біріктірілгеннен кейін, олардыңжұмысы синхрондалып, CDCEnergy орталықтандырылған түрдеүйлестіруге мүмкіндікбереді. Бұл электр энергиясының трансшекаралықағындарыныңүлкен көлеміне әкеледі және энергия жүйелеріне операциялық резервтерді бірлесіп пайдалануға, жүйелі төтеншежағдайлар кезіндетиімді қолдауды қамтамасыз етуге мүмкіндікбереді. Сонымен қатар, интеграцияланған пайдалануэлектрэнергиясын кең ауқымды өндіруді дамытуға және ынталандыруға ықпал етеді, сондай-ақ бүкіл өңір бойынша күн жәнежел электр станцияларын орналастыруға әсер етеді.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДАМУ ЖӨНІНДЕГІ АҚШ АГЕНТТІГІНІҢ (USAID) CAREM ЖОЛ КАРТАСЫ ЖӘНЕ ІС-ҚИМЫЛ ЖОСПАРЫ

Электр энергиясының өңірлік нарығын құруға кезең-кезеңімен қарауды көздейтін CAREM жол картасы мен іс-қимыл жоспарын әзірлеу барысында USAIDжәне CAREM ОрталықАзия серіктестерімен тығыз ынтымақтастық жүргізді. CAREM енгізуге жәрдемдесу үшін Орталық Азия елдері сараптамалық деңгейдегі үш топ (ЖТ) құрды: техникалық топ, нарықты дамыту жөніндегі топ және нормативтік-құқықтық топ. CAREM командасымен келісе отырып, жұмыс топтары Жол картасы мен Іс-қимыл жоспарын, өңірлік электр нарығының егжей-тегжейлі нұсқаулығын қайта қарады. 2020 жылдың 20 қазанында USAID Қазақстан, Қырғызстан,Тәжікстан және Өзбекстан энергетика министрлерінің орынбасарлары Жол картасы мен Іс-қимыл жоспарын бекіткен кеңес өткізді. CAREM моделі мен тұжырымдамасы нарық төрт кезеңде жүзеге асырылатындығын және осы іске асырудың көптеген артықшылықтарын екі бастапқы кезеңде көруге болатындығын көздейді. Бастапқы кезеңдерді жүзеге асыру үшін бірнеше өңірлік келісімдер қажет.

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ ӨҢІРЛІК НАРЫҒЫ ІСКЕ АСЫРУ СТРАТЕГИЯСЫ

USAID CAREM қызметін бастағаннан бері, команда төрт параллель жұмыс бағытын сақтай отырып, нарықты құру бойынша жұмыс жүргізді. Бұл стратегия Орталық Азиядағы электр энергиясы саудасының кеңеюінің ағымдағы проблемаларына: техникалық, құқықтық/нормативтік, коммерциялық және персоналды оқытуға назар аудара отырып, жекелеген іс-шаралардың тиімділігі мен қайтарымдылығын барынша арттыруға бағытталған.

Зерттеулер мен бағалаулар арқылы CAREM электр энергиясын үлкен көлемде сатуға кедергі келтіретін тосқауылдарды жою бойынша жұмыс істейді, оныңішінде: коммерциялық қатынастарды орнатуға арналған құқықтық негіздердегі техникалық олқылықтар, реттеуші кедергілер, коммерциялық проблемалар (баға белгілеу), нақты сауда рәсімдерінің болмауы және тарату жүйесінің үйлестірілген жұмысының болмауы.

CAREM тобы сонымен бірге оларды үйлестіру үшін ұлттық саясатты, заңдарды, нормативтік актілерді және пайдалану ережелерін қайта қарастырады. Қайта қарау барысында команда өңірліксауда платформасы арқылы көпжақты трансшекаралық энергия алмасуды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қажетті түзетулер мен толықтырулар енгізуді ұсынады. Серіктестермен жұмыс жасай отырып, команда екіжақты келісімшарттар мен төлемдерді қамтамасыз ететін коммерциялық қағидалар мен ережелерді әзірлейді.

Сонымен, CAREM өңірлікдеңгейде серіктес елдермен тығыз жұмыс істейді, белгілі бір кедергілер мен әлсізжерлерді жеңуге көмектеседі жәнеэлектр энергиясын сатуға арналған өңірішілік көпжақты платформаныңжұмыс істеуі үшін қажетті жағдайларжасайды.

ЖАҢАРТЫЛАТЫН ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІН ИНТЕГРАЦИЯЛАУҒА ЖӘРДЕМДЕСУ ЖӘНЕ ПАРНИКТІК ГАЗДАР ШЫҒАРЫНДЫЛАРЫН АЗАЙТУ БОЙЫНША CAREM МҮМКІНДІКТЕРІ

Бүкіл әлемде Дания, Ирландия, Калифорния, Техас,Үндістан және Қытай сияқты ЖЭК-тің айтарлықтай интеграциясы байқалған ұлттық желілер, атап айтқанда, ЖЭК-ті тиімді әрі үнемді интеграциялау үшін айтарлықтай өзгерістер жасауы керек еді.

Теңгерімдеу аймағын кеңейту

Негізгі түрлендірулердіңбірі теңгерімдеу аймағын (BA) ұлғайту. Теңгерімдеу аймағы бұл сұраныс пен ұсынысты жүйелік оператор (теңгерімдеуші орган) теңестіретін географиялық шекаралар.

Осылайша, теңгерімдеуаймағының кеңеюі электр энергиясыныңтиімді ағынын қамтамасыз етуүшін көрші теңгерімдеуші органдар арасындағы үйлестіруді күшейтуді білдіреді. ЖЭК жоғары интеграциясы бар теңгерімдеу аймағында, бір теңгерімдеу аймағында жоғары генерация жағдайында, ол басқа теңгерімдеу аймағында төмен болуы маңызды. Теңгерімдеу аймақтары арасындағы ынтымақтастық жүйелік операторлардың жедел икемділігін арттыруға ықпал етеді және осылайша ЖЭК генерациясының өзгерістері мен белгісіздігінің әсерін азайтады.

Бүкіл әлемде теңгерімдеу аймақтары саласындағы ынтымақтастықты кеңейту үшін үш тәсіл қолданылды және олар ОрталықАзия үшін өзекті болып табылады:

1.    Резервтерді ортақ пайдалану. ЖЭК интеграциясының неғұрлым жоғары дәрежесі қорлардың неғұрлым жоғары көлемін және тиісінше теңгерімдеуге жұмсалатын шығындардың неғұрлым жоғары көлемін талап етеді. Бұл шығындар барлық теңгерімдеу аймақтары бойынша қорларды біріктіру есебінен төмендетілуі мүмкін: әрбір теңгерімдеу аймағы үшін меншікті теңгерімдеу аймағына жаңа қорларды физикалық қоспай, қорларды ұлғайтудың қарапайым тәсілі теңгерімдеудіңүлкен аймағында қорлар пулына қол жеткізу болып табылады. Тәжікстан мен Қырғыз Республикасында гидроэнергетиканың таралуын ескере отырып, бұл елдер резервтерді біріктіріп, PFR, РР және LFC негізгі жеткізушілері бола алады. Қорларды өңірлік теңгерімдеу аймағына жеткізу бұл елдерге көршіге екі жақты негізде негізгі генерацияны ұсынудан әлдеқайда жоғары бонустар әкелуі мүмкін.

2.    Үйлестірілген жоспарлау. Теңгерімдеу аймақтары жеткіліксіз және артық беру кезеңдерін толтыру үшін генерацияны жоспарлауды әр түрлі уақытаралығында (бір күн бұрын, бір сағат бұрын және бір сағат ішінде) үйлестіре алады. Өңірлік электр энергиясы нарығында жергілікті шекті бағаларды пайдалану және электр станцияларының жұмыс істейтін жабдықтарының құрамын таңдау және үйлестірілген өңірлік нарық үшін жүктемені үнемді бөлу есебінен жеткіліксіз жабдықтау кезеңінде тораптарда неғұрлым жоғары бағалар төмендеуі мүмкін.

3.    Шоғырландырылған операция. ЖЭК-тің неғұрлым қарқынды интеграциясы неғұрлым динамикалық желіні қажет етеді, сондықтан жүйелік оператордан генераторлармен өте жылдам және жақсы үйлестірілген әрекеттерді орындауды талап етеді (сағат ішіндегі диспетчерлік қызметтер және нақты уақыттағы көмекші қызметтер). Бұл проблема статикалық екі жақты немесе көпжақты келісімдер жасасу арқылы шешілмейді. Ол Еуропаның35 елінен электр энергиясын беру жүйелерінің 42 операторы ұсынатын Электр энергиясын беру жүйелері операторларының еуропалық желісіне (ENTSO-E) ұқсас шоғырландырылған операцияларды орындауды талап етеді.

ӨҢІРЛІК ЖЕЛІГЕ ЖЭК ИНТЕГРАЦИЯЛАУ ҮШІН ЖҮЙЕЛІК ӘСЕРДІ ЗЕРТТЕУ

ЖЭК-тің өңірлікэнергия жүйесіне әсерін бағалау және жеңілдету үшін түрақты үзақ мерзімді шешімдерді әзірлеу мақсатында жүйеге әсер ету бойынша әр түрлі зерттеулер жүргізу қажет. Алдыңғы қатарлы әлемдік практиканың тәжірибесіне сүйене отырып, жүйеге әсер етуді зерттеудің үш негізгітүрін көрсетуге болады.

1.   ЖЭК-тің статикалықжәне динамикалық тұрақтылыққа әсерін бағалауүшін энергия жүйесін зерттеу. Бүл зерттеудің нәтижесі тарату желілерін, соның ішінде тарату желілерін, қосалқы станцияларды, реактивті қуатты өтеуді, қорғаныс жүйелерін, сондай-ақ белсенді және реактивті қуатты басқаруды жаңғырту болып табылады.

2.   Электр станцияларыныңжұмыс істейтін жабдықтарының құрамын таңдауды және ЖЭК-тің әдеттегі генерация мен ЖЭК диспетчерлеуге әсерін бағалау үшін жүктемені үнемді бөлуді зерттеу. Ол сондай-ақ ЖЭК-тің электр                          энергиясын өндіру құнына әсерін айқындайды. Зерттеу нәтижесі жеделдетілген диспетчерлендіруді, электр энергиясы нарықтарын,ЖЭК генерациясын болжауды, генерацияны автоматты басқаруды, диспетчерлендірудің автоматтандырылған жүйелерін және басқаларды қоса алғанда, жүйелік операцияларды жаңғырту болып табылады.

ЖЭК әсерін бағалауүшін икемділік пен қорларға қойылатын талаптарды зерттеу. Зерттеу нәтижесі икемді қуат қажеттілігін бағалау (LFC, PFR, RR және т.б.) және жаңа икемділік пен резервтік талаптарды қанағаттандыру үшін қолданыстағы генераторларды жаңарту және жаңа генераторларды орнату бойынша үсынымдар болып табылады.

Жиынтық шолу. Қазақстан мен Өзбекстан сияқты Орталық Азияның жекелеген елдері жаңартылатын энергия көздерінің үлесін арттыру бойынша өршіл мақсаттар қойды. Осы мақсаттарға қол жеткізу мақсатында осы елдердің үкіметтері генерацияның айнымалы интеграциясына жұмсалатын шығындарды барынша азайту үшін әр түрлі техникалық шешімдер әзірлеуі қажет болады. Бұл мақалада өңірлік деңгейде ЖЭК генерациясының айнымалы салдарын бағалау және жеңілдету үшін қабылданған практикаға негізделген түрлі шешімдер ұсынылды. Техникалық шешімдер желіге ЖЭК әсерін жүйенің беру және жұмыс істеу жүйесін жаңғырту, сондай-ақ электр энергиясының өңірлік нарығын және теңгерімдеу аймақтарын енгізу есебінен жұмсартуға бағытталған. Ең арзан шешімдердің бірі резервтерді бірлесіп пайдалануды қамтамасыз ете отырып және жоспарлау мен пайдалануды үйлестіре отырып, бүкіл Орталық Азия өңірін қамту үшін теңгерімдеу аймақтарын ұлғайту болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, бұл шешімдер электр энергиясының функционалды және үйлестірілген өңірлік нарығында тиімді жүзеге асырылуы мүмкін. Қазіргі уақытта USAID қаржыландыратын CAREM Орталық Азия елдерінің үкіметтеріне осы нарықты құру және Орталық Азияның барлық елдерінде жаңартылатын энергия көздерін енгізу мен дамытуды кеңейту үшін қағидаларды, рәсімдерді және институционалдық тетіктерді әзірлеуде қолдау көрсетеді.