Сәулеш Минажова, Satbayev University «Энергетика» кафедрасының оқытушысы

 Бүгінгі таңда жаңартылатын энергия энергетика саласында, әсіресе парниктік газдар шығарындыларын азайтуға және тұрақты дамуға деген қызығушылықтың артуын ескере отырып маңызды сала болып табылады.

 Әлемдегі энергетикалық ауысудың күрделілігі

 REN21 есебіне сәйкес, жаңартылатын көздер үшін 2021 жыл COVID-19 пандемиясы кезіндегі шектеулерге және тауар бағасының өсуіне қарамастан тағы бір серпінді жыл болды (1-кестені қараңыз). Алайда, 2022 жылдың ортасында әлем Ресей мен Украина арасында соғыстың басталуына байланысты энергетикалық дағдарысты бастан өткерді, бұл ЖЭК-тің энергияға тәуелсіздік пен энергия қауіпсіздігі құралы ретінде дамуына ықпал етті. Бұл жағдай әсіресе Ресейдің қазба отынының импортына тәуелді Германия, Италия, Франция және т.б. сияқты Еуропа елдеріне әсер етті. Нәтижесінде, дамушы елдердің көпшілігі қазба отындарын ЖЭК-ке ауыстыру арқылы энергетикалық ауысуды жеделдетті.

 Шындығында, энергетикалық ауысу – бұл қандай да отынды басқасының пайдасына пайдаланудан бас тарту ғана емес, үкіметтің, бизнестің, жұртшылықтың және халықаралық қауымдастықтың қатысуын талап ететін күрделі және көп қырлы процесс. Ол климаттың өзгеруімен күресуде және планетамыз үшін тұрақты әрі экологиялық таза болашақ құруда шешуші рөл атқарады. «Жасыл» энергетиканың таза және экологиялық технологияларына қауіпсіз көшу үшін технологиялық, экономикалық, саяси және әлеуметтік факторларды ескеру қажет. IRENA мен БҰҰ Халықаралық еңбек ұйымының соңғы зерттеулеріне сәйкес, өндіретін қуаттардың әлемдік энергетикалық теңгерімінде ЖЭК-тің қарқынды өсуі білікті мамандарға сұраныстың артуына ықпал етті. Осылайша, 2021 жылы ЖЭК секторы 12,7 млн. адамды жұмыспен қамтамасыз етті, ал 2022 жылы жұмыс орындарының саны тағы 700 000-ға өсті және талдауға сәйкес мамандардың басым бөлігі күн энергетикасы саласында жұмыс істейді (1-суретті қараңыз). ХЭА өз талдауында ЖЭК үлесінің алдағы бес жылда 75%-ға өсуін болжайды, бұл білікті жұмысшыларға сұраныстың екі есе артуына әкеледі.

ЖЭК саласында кадрлардың жетіспеушілігі проблемасы: негізгі себептері

ЖЭК саласында кадр тапшылығы проблемасы осы саланың дамуын бәсеңдетуі және нөлдік таза шығарындыларға елеулі кедергі болуы мүмкін. Бұл үрдістің негізгі себептері:

1.      Өнеркәсіптің қарқынды өсуі: күн және жел энергиясы сияқты ЖЭК тартымдылыққа ие болып, экологиялық қауіпсіздігі мен дәстүрлі энергия көздерін ауыстыру мүмкіндігіне байланысты танымал бола бастады. Бұл саланың қарқынды өсуі осы саладағы мамандарға деген сұранысты қанағаттандыра алатын білікті мамандардың жетіспеушілігіне әкелуі мүмкін.

2.      Техникалық күрделілік: жаңартылатын энергия жүйелерін дамыту және қолдау дәстүрлі энергетика салаларынан өзгеше болуы мүмкін арнайы білім мен дағдыларды қажет етеді. Мысалы, инженерлер мен техниктер күн панельдерінің, жел турбиналарының, гидроэнергетиканың және басқа да баламалы энергия көздерінің технологияларын түсінуі керек.

3.      Шектеулі білім беру және дайындық: кейбір өңірлерде ЖЭК мамандарын даярлауға ықпал ететін тиісті білім беру бағдарламалары мен курстары болмауы мүмкін. Бұл өсіп келе жатқан саланың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін түлектердің жеткіліксіз болуына әкелуі мүмкін.

4.      Дәстүрлі энергетика салаларымен бәсекелестік: ЖЭК саласында жоғары білікті мамандарды тарту қажеттілігі техникалық дағдылары бар мамандарды қажет ететін мұнай-газ немесе көмір өнеркәсібі сияқты басқа салалармен бәсекелестікке тап болуы мүмкін.

5.      Реттеуші және құқықтық аспектілер: кейбір елдер мен өңірлерде жаңартылатын энергиямен байланысты күрделі заңнамалық нормалар мен реттеулер болуы мүмкін, бұл әлеуетті жұмысшыларды қорқытуы мүмкін.

Бұл проблеманы шешу үшін қазір ЖЭК секторының кадрлық әлеуетін дамыту туралы ойлану қажет. Мысалы, АҚШ-та алдағы онжылдықта жыл сайын «жасыл» энергетика саласында 537 000 жұмыс орны құрылады, алайда жұмыссыздық төмен деңгейіне байланысты (3,5%) жергілікті компаниялар білікті кадрларды табуда қиындықтарға тап болуы мүмкін. Бұл міндетті шешу үшін АҚШ-тың ЖЭК энергетикалық компаниялары қарулы күштердің ардагерлерін, әйелдерді және бұрынғы сотталғандарды тегін оқытуға кірісті.

Германия экономикалық институтының мәліметі бойынша, алдағы жылдары Германияда 216000 адамнан тұратын күн және жел энергетикасы саласында кадрлар тапшылығы күтілуде. 2035 жылға қарай нөлдік шығарындылар бойынша өршіл мақсаттарына жету үшін Германия үкіметі компаниялар мен кәсіпорындарға білікті жұмысшыларды тартуға және ұстап қалуға көмектесетін шараларды қамтитын білікті кадрлардың жаңа стратегиясын бекітті. Мұндай шаралардың қатарына әйелдер мен зейнеткерлерді оқыту, шетелдік мамандарды тарту және кәсіби біліктіліксіз жұмыс істейтін жас мамандарды мақсатты оқыту жатады.

Жапонияда 2027 жылдан бастап барлық салаларда білікті кадрлардың тапшылығы күтілуде. Бұл елдің демографиялық жағдайына байланысты: туудың төмендеуі және халықтың қартаюы. Bloomberg ақпаратына сәйкес, Жапония 2040 жылға қарай 11 миллионнан астам жұмыс тапшылығына тап болуы мүмкін, оның 6,74 миллионы шетелдік мамандарға келеді. Болашақта мұндай проблеманы болдырмау үшін премьер-министр Фумио Кисида демографиялық құлдырауды арттыруға басымдық береді, сонымен қатар келесі бес жыл ішінде жұмысшыларды жоғары білікті мамандықтарға оқытуға 1 трлн йен (7,6 миллиард доллар) бөледі.

 Қазақстандағы жағдай

 Қазақстанда да білікті кадрларға 20% тапшылығы проблемасы бар, алайда бұл статистика ЖЭК секторына ғана емес, жалпы Қазақстанның энергетикасына да қатысты. Қазақстандық энергетиктер кәсіподағының төрағасы Оразбек Бекбастың айтуынша, соңғы төрт жылда жалақының төмен деңгейі мен кәсіптің тартымсыздығына байланысты энергетика саласынан 3000-ға жуық маман кеткен. Бұған қоса, жастар арасында IT және digital мамандықтарына деген қызығушылықтың артуы еңбек нарығындағы жағдайды ушықтырып, техникалық мамандықтар кадрларының тапшылығына әкелуі мүмкін. Сондықтан техникалық мамандықтарды оң қабылдауды қалыптастыру, ынталандырушы еңбек жағдайларын қамтамасыз ету, олардың қоғамдағы маңыздылығын атап өту және мансаптық мүмкіндіктердің алуантүрлілігін ілгерілету өте маңызды.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 36 техникалық ЖОО жұмыс істейді, олардың негізінде «Электр энергетикасы» білім беру бағдарламасы бойынша білікті мамандар даярлау жүзеге асырылады (3-суретті қараңыз).

 Зерттеу көрсеткендей, техникалық университеттердің көпшілігі энергияны өндіру, беру және тарату саласында мамандарды шығарады, ал кейбіреулері ғана баламалы энергетика мамандықтары бойынша білім береді. Осыны ескере отырып, кадрларды даярлау және қайта даярлау орталықтарын құру өзекті болып табылады. Мұндай орталықтар ЖЭК секторы үшін әр түрлі салалардан кадрлар даярлауды қамтуы мүмкін, мысалы:

·      Менеджмент: ЖЭК (ЖЭС, КЭС) жобаларының кешенділігі мен ауқымдылығы олардың табысты іске асырылуын қамтамасыз ету үшін жобаларды басқаруда білікті мамандарды талап етеді.

·      Құқықтық және экономикалық сараптама: ЖЭК жобаларын енгізу заңнаманың сақталуын және қаржыландырудың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құқық, қаржы және экономика саласындағы білімді талап етеді.

·      Инжиниринг: инженерлер мен техниктер ЖЭК объектілерін жобалауда, салуда, орнатуда және қызмет көрсетуде шешуші рөл атқарады.

·      Қызмет көрсету және техникалық қолдау: қызмет көрсету мамандары ЖЭК объектілерінің қызмет ету мерзімі ішінде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

·      Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер: ЖЭК-тің неғұрлым тиімді және экологиялық таза технологияларын дамыту осы саладағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге байланысты.

 «Жасыл» энергетика мамандарының тапшылығын қалай еңсеруге болады

 Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Қазақстанда ЖЭК-тің салыстырмалы түрде қалыпты дамуына қарамастан, қазір энергетика секторы «жасыл» энергетика мамандарының тапшылығын сезінуде. Бұл проблеманы уақтылы шешу саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және болашақта энергетика секторына жаңа технологияларды енгізуге көмектеседі. Жүргізілген талдауға сәйкес, осы проблеманы жеңудің негізгі қадамдарын атап өтеміз:

1.      ЖЭК саласында жұмыс істеу үшін қажетті білімі мен дағдылары бар кадрларды даярлауға бағытталған мамандандырылған білім беру бағдарламалары мен курстарын әзірлеу: күн панельдерінің, жел турбиналарының, гидроэнергетиканың, атом энергетикасының және басқа да баламалы энергия көздерінің технологияларын білетін мамандар; энергия жинақтаушыларды зерттеумен айналысатын мамандар; электромобильдерге қызмет көрсету жөніндегі мамандар және т.б.    

2.      Басқа салалардан мамандарды даярлау және қайта даярлау орталықтарын құру.

3.      Мансаптық келешекті дамыту: кәсіби өсуді және бәсекеге қабілетті жалақыны қамтамасыз ету.

4.      Хабардарлықты арттыру: ЖЭК саласындағы жұмыстың артықшылықтары мен келешегі туралы ақпараттық науқандарды ұйымдастыру, экологиялық және әлеуметтік жауапты сала ретінде ЖЭК насихаттау. Бұған іс-шаралар, жарияланымдар, таныстырулар және әлеуметтік медианы пайдалану кіруі мүмкін.

5.      Инновацияларды ілгерілету: ЖЭК инновацияларын қолдау және ынталандыру көбірек мамандарды тарта алады. Стартап-акселераторлар бағдарламаларын, конкурстар мен гранттарды құру жаңа идеялардың дамуын ынталандырып, талантты жастарды тартуы мүмкін.

6.      Жоғары оқу орындарының кәсіпорындармен серіктестігі: білікті мамандарға сұранысты қанағаттандыруға көмектесетін индустрия талаптарына сәйкес келетін білім беру бағдарламаларын, оқу жоспарлары мен тағылымдамаларды әзірлеу.