Қазіргі әлем осы ғасырдың ортасына қарай энергетикалық секторды толық көміртексіздендіру бағытында баяу қозғалады. Бұл процесте жаңартылатын энергия көздерінің қандай рөл атқарады, ұлттық үкіметтердің саясаты қалай өзгереді, қандай проблемаларға тап болуда, әйелдердің энергетикалық ауысудағы рөлі қандай? Бұл туралы Кристин Линс ханыммен сұхбатта толығырақ, Co-Founder, Global Women's network for the Energy Transition (GWNET)

- Энергетикалық ауысу әр түрлі елдер үшін қаншалықты маңызды? Көміртексіздендіру процесінде жаңартылатын энергияның рөлі қандай?

 - Париж келісімі дегеніміз - кем дегенде 2050 жылға қарай энергетикалық секторды толық көміртексіздендіру. Бұл процесте жаңартылатын энергия маңызды рөл атқарады. Жақында жарияланған 2023 жылғы жаңартылатын энергия көздерінің жаһандық жағдайы туралы REN21 баяндамасына сәйкес, Ресейдің Украинаға басып кіруімен шиеленіскен энергетикалық дағдарыс қазба отындарының осалдығын анықтап, тұрақты және арзан энергия көзі ретінде жаңартылатын энергия көздеріне көбірек назар аударды.

Жаңартылатын энергия көздерін енгізу тұрақты өсуді көрсетсе де, 2021 жылы олар жалпы түпкілікті энергия тұтынудың тек 12,6%-ын құрады, ал қазба отындары 78,9%, атом энергиясы мен дәстүрлі биомасса 8,5% деңгейінде қалды. Рекордтық 30% үлесімен жаңартылатын электр энергиясы энергетикалық көшудің қозғаушы күші болып табылады. 2022 жылы күн фотоэлектрлік жүйесі (PV) тағы бір рекордтық өсу жылына ие болып, қосымша орнатылған қуат 37%-ға өсті.

 Ұлттық үкіметтер жаңартылатын энергияның экономикалық және әлеуметтік артықшылықтарын көбірек мойындауда. 2022 жылдың соңына қарай 128 елде жаңартылатын энергия көздері бойынша жалпы экономикалық мақсаттар белгіленді, дегенмен тек 31 елде 100% жаңартылатын энергия көздері бойынша мақсаттар анықталды, олардың көпшілігі 2050 жылға арналған. Жаңартылатын энергия көздерін енгізу жалпы ішкі өнімнің өсуіне ықпал етеді және жұмысқа орналасуға мүмкіндік береді. 2021 жылы жаңартылатын көздер саласында жұмыспен қамту 12,7 миллион жұмыс орны рекордтық деңгейіне жетті. Алайда, энергетика саласында әйелдердің өкілдігі әлі де жеткіліксіз.

 - Энергетикалық көшу барысында электр энергиясын өндіру мен жылытуда қазбалы отынға тәуелділігі жоғары көптеген елдердің алдында қандай жалпы проблемалар тұр?

- Энергетикалық ауысуда жеңімпаздар мен жеңілгендер болатыны анық. Зерттеуде қазба отын өндіретін елдердің экономикасының өндірістік қуаттылығының бір бөлігін, демек, байлығын жоғалту қаупі бар күтілетін проблемалар талқыланды. Келесі міндеттер ерекше маңызға ие болады:  

1.    Ауысу мерзімдерін ескере отырып, қазба отынына тәуелді елдер үшін макроэкономикалық салдарларды бағалау

2.    Қазба отынына сұраныстың төмендеуіне байланысты болуы мүмкін әр түрлі баға серпінін модельдеу

3.    Мұндай елдердің экономикалық әртараптандырылуы

4.    Халықаралық қауымдастық мемлекеттерге қазба отын қорларының ерікті түрде сарқылуы үшін өтемақы төлейтін сценарийлерді анықтау.

 - Еуропадағы энергетикалық дағдарыс ЕО энергетикаға көшу саясатына қалай әсер етті? Жаңартылатын энергия көздерін энергияға төзімділік және ұлттық қауіпсіздік тетігі ретінде қарастыра аламыз ба?

 - Жеткізу тізбегіндегі үзілістермен, бағаның құбылмалылығымен және геосаяси шиеленіспен сипатталатын жаһандық энергетикалық дағдарыс энергетикалық қауіпсіздіктің маңыздылығын атап өтті. Еуропа елдері қазба отындарының импортына тәуелділікті азайту және жаңартылатын энергия көздерін дамыту арқылы энергия көздерін әртараптандыру арқылы өздерінің энергетикалық қауіпсіздігін арттыруға тырысады. Бұл Еуропалық одақтың өңірлік энергия ұсынысы мен жаңартылатын энергия көздеріне сұраныс арасындағы алшақтықты жоюға бағытталған REPowerEU бағдарламасы тәрізді энергетикамен байланысты саясаттың пайда болуымен расталады.

- Жаңартылатын энергия көздерінің болашақ дамуын анықтайтын және оған әсер ететін ағымдағы үрдістер қандай? Сіздің ойыңызша, энергияны жинақтау технологиясы жаңартылатын энергия көздері есебінен энергия жүйесіндегі теңгерімсіздік проблемасын шешуге көмектесе ала ма?

 - Орталықтандырылмаған энергетикалық жүйелердің өсу үрдісі байқалады, мұнда жаңартылатын энергия көздеріне негізделген шағын көлемді қондырғылар жергілікті қауымдастықтарға қызмет көрсететін және электр желілерінің тұрақтылығын арттыратын энергия жинақтағыштармен үйлесімде жұмыс істейді.

 Бұған қоса, электрмобильдердің пайда болуы EV аккумуляторларына электр энергиясын жинақтауға және қажет болған жағдайда оны желіге қайтаруға мүмкіндік беретін, сол арқылы электр желісінің тұрақтылығына ықпал ететін «көлікқұралы-желі» шешімдері үшін мүмкіндіктер ашады.

 Ақырында, секторлардың өзара байланысы болашақ энергетикалық ауысу сценарийлерінде шешуші рөл атқарады. Маңызды көміртексіздендіруге қол жеткізу үшін шығарындыларға ықпал ететін электр энергиясын өндіру, тасымалдау, жылыту және салқындату сияқты барлық негізгі секторларды қарастыру қажет. Секторларды біріктіру тиімдірек және кең таралған көміртексіздендіруді қамтамасыз ете отырып, осы секторларға жаңартылатын энергия көздерін интеграциялауды жеңілдетеді.

 - Энергетикалық саясаттың көптеген бағыттарына елеулі әсер ететін жаңа бағыт пайда болды - «жасыл» сутегіні дамыту. Технологиялық тұрғыдан көптеген проблемалардың болуымен қатар, Сіз бұл экологиялық жағдайларға, мысалы, су ресурстарының тұрақтылығына теріс әсер етуі мүмкін деп ойлайсыз ба?

 - Жасыл сутегі – бұл электролиз деп аталатын процесс нәтижесінде алынатын сутегі, онда су күн энергиясы, жел энергиясы немесе гидроэлектр станциясы сияқты жаңартылатын энергия көздерін пайдаланып сутегі мен оттегіге бөлінеді. Ол таза және тұрақты энергия тасымалдаушы болып саналады, өйткені оның өндірісі кезінде көмірқышқыл газы немесе басқа парниктік газдар бөлінбейді. Алайда, экологиялық таза сутегіні өндіру су тапшылығы проблемасына кейбір әлеуетті салдарға ие болуы мүмкін.

Электролиз процесі сутегін алу үшін айтарлықтай суды қажет етеді. Қазірдің өзінде су тапшылығына тап болған өңірлерде бұл проблеманы ушықтыруы ықтимал. Егер су ауыл шаруашылығы немесе ауыз су сияқты негізгі мақсаттарда пайдаланылмай, сутегі өндірісі үшін пайдаланылса, бұл су тапшылығы проблемасын күшейтіп, жергілікті қауымдастықтарға теріс әсер етуі мүмкін.

Осы проблемаларды шешу және тұрақты экологиялық таза сутегі өндірісін қамтамасыз ету үшін бірнеше шараларды қабылдауға болады:

 1.    Су үнемдейтін электролиз технологиялары: Жоғары өндірістік көрсеткіштерді сақтай отырып, суды тұтынуды азайту мақсатында электролиз процестерінің тиімділігін арттыру бойынша зерттеулер жүргізу.

 2.    Суды қайта өңдеу және қайта пайдалану: Сутегіні өндіру процесінде суды қайта өңдеу және қайта пайдалану стратегияларын жүзеге асыру судың жалпы қажеттілігін азайтуға көмектеседі.

3.    Алауды таңдау: Су ресурстары мол экологиялық таза сутегі өндіретін орындарды таңдау су тапшылығы бар өңірлерге әсерін жұмсартуы мүмкін.

 4.    Су ресурстарын интеграцияланған басқару: Үкіметтер мен өнеркәсіптік кәсіпорындар барлық мүдделі тараптардың қажеттіліктерін, соның ішінде сутегі өндірісінің жергілікті су ресурстарына ықтимал әсерін ескеретін кешенді су ресурстарын басқару жоспарларын әзірлеуі керек.

 Жасыл сутегінің таза энергия тасымалдаушысы ретіндегі артықшылықтары мен тұрақты энергетикалық болашақты қамтамасыз ету үшін су ресурстарына ықтимал әсері арасында тепе-теңдік табу өте маңызды.

 - Энергетикалық секторда гендерлік теңгерімді қамтамасыз ету қаншалықты маңызды? Энергетика саласында әйелдер қандай қиындықтарға тап болады және әйелдердің жаңартылатын энергия көздерін дамытуға қатысуын ынталандыру өтпелі процестерге қалай көмектесе алады?

 - Энергетикалық сектордың жұмыс күші басқа секторларға қарағанда зор гендерлік алшақтықпен сипатталады. Жаңартылатын энергия көздері жөніндегі халықаралық агенттіктің (IRENA) «Жаңартылатын энергетика: гендерлік перспектива« баяндамасында айтылғандай, энергетика саласы гендерлік тепе-теңдіктен алыс. Әйелдердің тек 22%-ы мұнай-газ секторында және 32%-ы жаңартылатын энергия көздері саласында жұмыс істейді. Ernst & Young компаниясының «Энергетика және коммуналдық қызметтердегі әйелдер» индексіне сәйкес, директорлар кеңесі басшыларының тек 5%-ы және 200 ірі коммуналдық компаниялардың директорлар кеңесі мүшелерінің 16%-ы ғана әйелдер.

2030 жылға дейінгі Тұрақты даму күн тәртібін және 2021 жылдың қараша айының басында жарияланған және БҰҰ энергетика жөніндегі Бас Ассамблеясының жоғары деңгейдегі диалогын ескеретін Париж климаттың өзгеруі туралы келісімді қолдау мақсатында 7 ТДМ-ға қол жеткізу бойынша жеделдетілген іс-қимылдардың жаһандық жол картасында БҰҰ Бас хатшысы Гутерриш «гендерлік теңдік пен әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейтуге, соның ішінде заманауи энергетикалық қызметтерді жобалау, өндіру және тарату, соның ішінде өндірістік пайдалану үшін әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейтуге, сондай-ақ энергетикалық шешімдер қабылдау процесінде әйелдердің тең санына» басымдық берілуі керек екенін атап көрсетеді.https://www.un.org/sites/un2.un.org/files/hlde_outcome_-_sdg7_global_roadmap.pdf

Әйелдер тұрақты энергетика секторы үшін көп нәрсе ұсына алады. Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, әртараптандырылған жұмыс күші шығармашылық пен инновациялық әлеуетті арттыру тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар шешім қабылдау процесін жақсарту және пайданы арттыру тұрғысынан да жақсы нәтиже береді. Зерттеулердің бастапқы нәтижелері сонымен қатар директорлар кеңесінде әйелдер көп болатын компаниялар, басқалармен қатар, жаңартылатын энергия көздерінен энергия өндіруге инвестиция салады, климаттың өзгеруін азайтады және экологиялық проблемаларды белсенді түрде шешеді деген қорытындыға келді. Дегенмен, бұл әлеует энергетика секторындағы гендерлік алшақтықтың айтарлықтай қысқаруына әкелген жоқ. Жаңартылатын энергия секторындағы жұмыс күшінің саны бүгінгі күні 12,7 миллион жұмыс орнынан 2050 жылы шамамен 42 миллион жұмыс орнына дейін өседі деп болжанғанын ескере отырып, дарынды әйелдерді тарту сектордың өркендеуін қамтамасыз ету үшін өте маңызды болады.

 - Энергетикалық ауысу жөніндегі Жаһандық әйелдер желісі (GWNET) туралы және Қазақстаннан әйелдер оған қалай қатыса алатыны туралы тоқталсаңыз.

 - Мені қоса алғанда, энергетика саласындағы аға мамандар тобы 2017 жылы GWNET, энергетикалық ауысу бойынша Жаһандық әйелдер желісін, пәнаралық өзара іс-қимыл, насихаттау, оқыту және тәлімгерлік арқылы дамыған және дамушы нарықтық экономикасы бар елдерде/дамушы елдерде мемлекеттік және жеке сектордағы әр түрлі мансаптық деңгейлерде тұрақты энергетика саласында жұмыс істейтін әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған жаһандық желіні құру үшін жиналды.

Қазіргі уақытта 150-ден астам елден 3.500-ден астам мүшесі бар желі энергетикалық сектордағы гендерлік тепе-теңдікті сақтайтын және жылдам энергетикалық ауысу үшін әріптестерімен өзара әрекеттесуді қалайтын жеке тұлғалар мен корпорациялар үшін ашық.

2022 жылы біз ЕҚЫҰ атынан Орталық Азияда энергетикадағы әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту жобасын іске асырдық. 2022 жылдың наурыз айында бағдарламаға қатысу үшін Орталық Азияның барлық бес елінен 28 әйел іріктелді. Қатысушылар арасында инженерлер, зерттеушілер, қаржыгерлер және кәсіпкерлер сияқты әр түрлі кәсіптердің өкілдері болды. Олар ҮЕҰ, университеттер, коммуналдық қызметтер, энергетикалық компаниялар, халықаралық ұйымдар мен инвестициялық қорларда энергия тиімділігі, сутегі, гидроэнергетика, қалдықтарды энергияға айналдыру, күн фотоэлектрлік энергиясы, қоғамдық энергетика және басқа да көптеген мәселелер бойынша жұмыс істеді. Бағдарламаның көптеген адамдар үшін шарықтау шегі 2022 жылдың қазан айының соңы мен қараша айының басында Венаға танысу сапары болды. Бес күндік сапар барысында он жеті қатысушы жоғары деңгейдегі отырыстарға қатысты, объектілерге, басшылар семинарларына және ЕҚЫҰ мен Дүниежүзілік энергетикалық кеңес (WEC) ұйымдастырған 5-ші Вена энергетикалық қауіпсіздік диалогына қатысты.

Қазіргі уақытта Орталық Азияның энергетика саласындағы әйелдерге арналған зерттеуді дайындау аяқталуда, ол жақын арада жарияланады. Жаңалықтарды қадағалаңыз!

Хорлан Аязбекова, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ стратегия басқармасының басшысыСтратегиялар және инвестициялар портфелін басқару департаментінің

Кристин Линс соңғы жиырма жыл ішінде жаңартылатын энергия мен энергия тиімділігіне көшуді ілгерілетумен айналысады. Оның еңбек өмірбаяны ол туып-өскен Австрияда басталды, содан кейін еуропалық және жаһандық деңгейге таралды.

Брюссельде жұмыс істей отырып, жаңартылатын энергия көздері бойынша Еуропалық кеңес құруға көмектесті. 2011 жылдың шілдесінде  REN21, Францияның Париж қаласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасында штаб-пәтері бар 21-ғасырдағы жаңартылатын энергия саясаты желісінің атқарушы хатшысы болып тағайындалды.  2017 жылғы мамырда энергетикалық ауысу үшін Жаһандық әйелдер желісінің (GWNET) тең құрылтайшысы болды.