ЖИЫНТЫҚ ШОЛУ

БҰҰ-ның Климаттың өзгеруі жөніндегі 26-шы конфе­ренциям 2021 жылғы қарашада өтті. Онда 197 тарап Глазгоның«Рұқсатетілген шекті 1,5 градусқа сақтау» туралы климаттық пактісін келісті: көміртегі бейтараптығы бойынша міндеттемелер екі жыл бұрынғы 30%-бен салыстырғанда әлемдік экономиканың 90%-ын қамтиды. Енді Ұлыбританияның төрағалығының басымдықтарына ерекше назар аудара отырып, іс-әрекетке көшу және амбицияны арттыруды жалғастыру туралы уәделерден бастап уақыт келді: көмір, автомобильдер, ағаштар/жерді пайдалану және, әрине, қаржы. Глазго 2023 жылға қарай дамушы елдерді қаржыландыруды жылына 100 миллиард долларға дейін ұлғайтты және көмірден «әділ бас тартуды» қаржыландыру үшін Оңтүстік Африкамен 6 миллиард фунт стерлинг мәмілесін қоса алғанда, арнайы серіктестік қүрды. Өзінің амбициялары мен міндеттемелерін қанағаттандыру үшін қажетті ауқымда халықаралық инвесторлар мен даму банктерінен қаржыландыруды жұмылдыру үшін Қазақстан егжей-тегжейлі энергетикалық жоспар, оның ішінде өзінің электр желісін жаңғырту бойынша жоспар әзірлеуі қажет. Онда көміртектің одан да қатаң бағасын белгілейтін және жасыл энергияны қолдайтын ынталандырушы негіздемелік тұжырымдама, сондай-ақ үкіметте, бизнесте және тұтынушыларда көміртегі бейтараптығы мен тұрақты дамуын қамтамасыз етуүшін мөлдір өлшеу құралдары мен ESG есеп беру жүйесі көрініс табуы керек. Үкімет сондай-ақ өз әлеуетіне инвестиция салуы қажет, мысалы, әрбір тиісті министрлікте климаттыңөзгеруіне қарсы күрес жөніндегі арнайы команда және тұрақты дамуға жәрдемдесу үшін бюджеттік мақала құрылуы тиіс. Сонымен, әр әкімге энергетика, энергия тиімділігі, сумен жабдықтау, көлікжәне қалдықтар саласындағы тұрақты жергілікті шешімдерді әзірлеуүшін қаржылық ынталандыру берілуі керек.

2021 жылғы қарашада өткен БҰҰ-ның Климаттың өзгеруі жөніндегі 26-шы конференциясының қорытындысы бойынша БҰҰ негіздемелік конвенциясына қатысушы 197 ел Глазго Климаттық пактісін келісті.

Бұл келісім рұқсат етілген шекті 1,5 градусқа дейін сақтауды, яғни жаһандық жылыну перспективасын 1,5 градустан төмен сақтау мүмкіндігін қарастырады, бірақ барлық міндеттемелер келесі шешуші онжылдықта орындалған және көтерілген жағдайда ғана.

Жалпы күш-жігердің арқасында көміртегі бейтараптығы бойынша міндеттемелер екі жыл бұрынғы 30%-бен салыстырғанда әлемдік экономиканың 90%-ын қамтиды.

Глазгода да біз төрағалығымыздың басымдықтарын қолдауда ілгерілеушілікке қол жеткіздік. Қазақстанды қоса алғанда, көптеген елдер көмірден кезең-кезеңмен бас тарту, шығарындылардың нөлдік деңгейі бар автомобильдер шығаруды жеделдету, ормандарды сақтаужәне қайта отырғызу бойынша жаңа міндеттемелер қабылдады. Сондай-ақ дамушы елдер үшін жылына 100 миллиард доллар қарастыратын «жасыл» технологияларға өршіл ауысуды төлеу үшін қаржыны жұмылдыру бойынша.

Енді міндет- КС26-да қабылданған міндеттемелерді нақты іс-әрекеттерге айналдыру. Біз Қазақстанға 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығы бойынша міндеттеме және КС26-да орман және жер пайдалану, жастар және білім беру туралы, сондай-ақ көмірді пайдаланудан әділ бас тарту туралы декларацияларға қол қоюды қоса алғанда, басқа да міндеттемелер қабылдағаны үшін өте ризамыз.

Мен Президент Тоқаев көміртегі бейтараптығы қағидатын ұстанады деп санаймын. Президент Ұлттық экономика министрлігіне басқа министрліктермен келісе отырып, осы қағидатқа - көміртегі бейтараптығы доктринасына қол жеткізу жөнінде егжей-тегжейлі жоспарәзірлеуді тапсырды.

Бұл өте маңызды, өйткені Глазгода Қазақстан әлі де Қазақстанның 2030 жылға қарай -15% мөлшерінде өзінің ұлттық белгіленген үлесін қалай жүзеге асыратынын түсіндіретін қандай да бір толық саяси жол картасын жарияламады.

Қазақстан өзінің көміртегі бейтараптығына қол жеткізужөніндегі ұзақ мерзімді стратегиясында бірнеше негізгі мақсаттардан басқа ештеңе ұсынған жоқ. Егер Қазақстан инвесторлар, көпжақты даму банктері мен кәсіпкерлерді тартқысы келсе, оларды қажетті ауқымда жәнеталап етілетін қарқынмен Қазақстанда келесі буын инфрақұрылымына алу және қаржыландыру қажет болса, онда Қазақстанның энергетикалық секторы үшін саясат- тың егжей-тегжейлі жол картасын әзірлеу осы жолдағы маңызды келесі қадам болады.

Мен қазақстандықтәрізді экономиканы көміртексіздендіру- өте күрделі перспектива және бүгінгі күні одан да күрделі перспектива екенін жақсы түсінемін.

Қаңтардағы оқиғалар энергия тасымалдаушыларға тарифтер мәселесі қаншалықты сезімтал екенін көрсетті - Қазақстандағы энергия тасымалдаушыларға бағалар қазіргі уақытта әлемдегі ең арзан бағалардың бірі болып табылады. Ал Ресейдің Украинаға басып кіруі Қазақстанды және бүкіл өңірді елеулі геосаяси жәнеэкономикалық тәуекелге ұшыратты.

Бұл мән-жайлар адамдарды енді Қазақстан өзіне жасыл трансформацияға мүмкіндік бере алмайды деген ойға жетелейді. Мен керісінше ұсынар едім - Қазақстанның енді мұны кейінге шегеру мүмкіндігі жоқ. Неліктен?

Біріншіден, Қазақстанның қазіргі энергетикалық инфрақұрылымы - кеңес дәуіріндегі электр желілері мен көмір электр станциялары - тым ескі, аварияларға бейім, біздің балаларымыздың денсаулығы үшін тым қауіпті және сұранысты қанағаттандыра алмайтын болғандықтан.

Көрші мемлекеттерге - электр мен газға деген энергетикалық тәуелділік тек арта түседі.

Кез келген сценарийде, көптеген жылдар бойы жеткіліксіз инвестициялаудан кейін, әртараптандырылған экономикалық өсу үшін негіз қалауүшін қазірдің өзінде инфрақұрылымға - энергетика, сумен жабдықтау, байланыс, қалдықтарды кәдеге жаратуға инвестиция салу қажет.

Сонымен қатар, егер Қазақстан өткір геосаяси тәуекел кезінде инвестиция тартқысы келсе, ол капитал алу үшін шұғыл түрде бәсекелес әлемдік нарықта өзін танытуы керек.

Менің ойымша, Қазақстанның экономикалық стратегиясының негізіне тұрақтылық пен әділдік жататын, өршіл, болашаққа бағдарланған және уақытпен бірге қадам басып кележатқан ел ретінде өзін танытуға тамаша мүмкіндігі бар. Президенттің 11 қаңтарда сөйлеген сөзінде алғаш рет айтылған Жаңа Қазақстанды пайымдауы осыған үміт береді.

Бірақ жалғыз пайымдау жеткіліксіз. Қажетті көлемде қаржыландыруды жұмылдыруүшін шұғыл түрде Қазақстанның энергетикалық жоспарын 3 бағытта әзірлеу қажет.

Екіншіден, энергетиканы қайта құрудың егжей-тегжейлі ұзақ мерзімді жоспары, оған басымдық ретінде электр желісін жаңғырту, жаңартылатын энергия көздері есебінен ауыл халқының энергияға қол жеткізуін жақсарту және тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бүкіл Орталық Азия бойынша байланысты жақсартужоспары кіреді. Бұл бағыт сондай-ақ нақты тарифтерге негізделген электр энергиясының нақты нарығын құру жөніндегі сенімді ұзақ мерзімді жоспарды қамтуы тиіс.

Үшіншіден, отандық және шетелдік инвесторлар үшін ынталандырушы саяси тетік. Ұлыбритания мен Еуропаның жаңартылатын энергия көздері секторы үшін инвестициялар тарту және электрэнергиясы нарығын құру саясатын әзірлеуде 20 жылдық тәжірибесі бар.

Мұндай тетік кем дегенде:

-   шығарындылар квоталарын сату, көміртегі салығы және метан шығарындыларын азайту мақсаттары сияқты саясат арқылы ласэлектр энергиясының одан да қатаң бағасын белгілеуі;

-    ынталандыру мен айыппұлдар арқылы энергия тиімділігін, сондай-ақ тиісті субсидиялар арқылы жаңартылатын энергия көздерін қолдауы тиіс.

Мен энергия тиімділігінің маңыздылығын ерекше атап өткім келеді. Энергетикаға инвестициялар энергия тасымалдаушыларға тарифтерді арттыруды талап етеді. Сондықтан дәл қазір дұрыс саясатты, технологияны және ең бастысы, тұтынушылар мен кәсіпорындардың энергияны үнемдеу туралы ойлауы мен міндеттемелерін жасауды бастау үшін қадамдар жасау өте маңызды.

Сондай-ақ, жаңартылатын энергия көздерін инвестициялау үшін олардың тартымдылығын қамтамасыз ету саясатын мұқият әзірлеу қажет. Құны теңгемен көрсетілген жаңартылатын энергия көздерінеарналған қолданыстағы келісімшарттар айырбастау бағамы күрт өзгерген жағдайда экономикалық орынсыздықтың үлкен тәуекелін тудырады.

Қазақстан Азия даму банкінің таяудағы есебін және жаңғыртылатын электр энергиясына арналған келісімшарттардың бағасын инвесторға барлық валюталық тәуекелді аудармайтындай етіп белгілеу жөніндегі Өзбекстанның тәжірибесін қарауы керек.

Төртіншіден, Қазақстан шығарындылар мониторингін өлшеужәнетексеру саласындағы өз тәжірибесін тереңдетуге, сондай-ақ қаржы мекемелері мен бизнеске арналған халықаралық стандарттарға сәйкес ESG (экологиялық, әлеуметтік, басқарушылық) есептілігінің ашық, міндетті жүйесін нығайтуға инвестиция салуы қажет.

Бұл бағыттағы жұмыс басталып та кетті. Қаржылық реттеу агенттігі үлкен жұмыс атқаруда, бірақ оны жеделдету қажет. Қазақстан үкіметтің, бизнестің және тұтынушылардың ДНҚ-сына көміртегі бейтараптылығы мен тұрақты дамуын енгізуі қажет.

Бесіншіден, «жасыл» экономикаға көшуді қолдаужәне шетелдік инвесторлардың қаражатын тарту үшін қаржылық архитектураны кеңейту қажет. Мысалы, Қазақстан жасыл банк құра алар еді. Бұл Қазақстанның даму банкінің тұрақты дамудың егеменді облигацияларын шығару үшін жаңа мақсаты болуы мүмкін.

Глазгода жаһандық банк активтерінің 43%-ы бар 95 банк 2050 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге міндеттеме алды. Бұл халықаралық инвесторлар өздерінің ESG өлшемдеріне сәйкес келетін жобаларды іздейтінін білдіреді.

Сондай-ақ, Жасыл климат қоры немесе Бейімдеу қоры сияқты халықаралық қорлардан тікелей қаражат ала алатындай қазақстандық мекемені аккредиттеу мүмкіндігін де қарастырған жөн.

Қазіргі уақытта барлық қаражат ЕҚДБ сияқты тиісті ак­кредитациясы бар көпжақты ұйымдар арқылы ғана алынуы мүмкін.

Біз жақсы, егжей-тегжейлі жоспарды әзірлеу, мүдделі тараптар арасында консенсусқа қол жеткізу, содан кейін осы жоспарды қолайлы бағамен іске асыруүшін уақыт пен тәжірибе қажет екенін жақсы білеміз.

Ұлыбритания соңғы 20 жылын өзінің жасыл энергетика саласындағы саясатын әзірлеугежұмсады. Осы уақыт ішінде біз қателіктер жіберіп, жұмыс істемейтін немесе тым қымбат саясатты өзгертіп, жасыл экономикаға көшуді жалғастыра отырып, көп нәрсені үйрендік.

Бәрі айдан анық: 2008 жылы біздің электр энергиямыз-дың 80%-ы қазбалы отынмен өндірілген.

Жаңартылатын энергия көздері электр энергиясының тек 6%-ын өндіреді. Электр энергиясына сұраныс ондаған жылдар бойы өсті.

Бірақ2008жылдан бастап бізэлектр қуатымызды басқа әлемдік экономикаға қарағанда тезірек тазарттық.

Біздің энергетикалық теңгеріміміз электр энергиясын өндірудегі көмірдің 40%-ынан шамамен 5%-ға дейін өзгерді. Бізде электр энергияның 50%-дан астамы төмен көміртекті жаңартылатын және ядролық энергия көздерінде өндіріледі.

Кейде - әсіресе желді күні - жаңартылатын энергия көздері электрэнергиясының 50%-ын құрайды. Сондай-ақ біз халық санының өсуіне және өсіп кележатқан экономикаға қарамастан, электр энергиясына деген сұранысты жан басына шаққанда шамамен 25%-ға азайттық, бұл үйлер мен тұрмыстық техникаларда энергия тиімділігініңедәуір артуына, бизнес үшін нысаналы көрсеткіштердің белгіленуіне және бағаның біршама көтерілуіне байланысты.

Ұлыбританияның төмен көміртекті экономикасы қазіргі уақытта 200 млрд фунт стерлингтен асады, бұл елдің өндірістік секторының көлемінен төрт есе көп және алдағы жылдары өсім жеделдейді деп күтілуде. Жел турбиналарын өндірушілерден қалдықтарды өңдейтін зауыттарға дейінгі 75000-нан астам кәсіпорында жасыл экономикада 1,2 миллионнан астам адам жұмыс істейді.

Халықаралық серіктестермен бірлесіп біз көптеген бастамалар әзірледік, онда біз және басқа да халықаралық әріптестер Қазақстан сияқты елдерді қолдау үшін алған сабақтарымызбен бөлісуге тырысамыз. Олар: Көмірден бас тартатын елдердің энергетикалық альянсы, «Жасыл желі» бастамасы, «Таза жасыл экономика» бастамасы, шығарындылардың нөлдікдеңгейі бар көлік құралдары бойынша өңірлік диалогтар, көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бойынша жарыс, «С40 cities» бастамасы.

Біз қазақстандық министрліктерді, облыстарды, қалаларды, кәсіпорындарды, ҮЕҰ мен кәсіпкерлерді осы схемалардың кейбіріне қатысуға тартқымыз келеді.

Әрине, бізде бірнеше табысты компаниялар бар: күн және экологиялық таза сутегі көлігімен айналысатын «Hive Energy», «Independent Power Company», шағын модульдік атом электр станцияларына арналған «Rolls Royce», жасыл инфрақұрылым жасау үшін «National Grid» және «Worley & Wood Mackenzie» сияқты инжинирингтік компаниялар. Бұл компаниялардың бір бөлігі ғана. Әркімнің бөлісетін тәжірибесі мен білімі бар.

Қорытындылай келе, мен бірнеше идеяларды қарастырғым келеді:

- Энергетикалық саясатты Стратегиялық жоспарлау агенттігі шеңберінде жеке ұлттық жобаға айналдыру.

- Заңда міндеттемелерді бекіту. 2008 жылы біз Климаттың өзгеруі туралы заң қабылдадық, климаттық мақсаттарымы- зды заңмен бекітіп, Климаттың өзгеруі жөніндегі комитетті, үкіметтің жоспарлары біздің мақсаттарымызға жету үшін жеткілікті болуы туралы жыл сайын ұсыныстар беретін мамандандырылған тәуелсіз орган құрдық.

- Сараптамалық білімге инвестиция салу. Әрбір тиісті министрлік климаттың өзгеруі бойынша мамандандырылған топ құруы керек. Бюрократ ретінде мен, егер климаттың өзгеруі Сіздің жұмысыңыздың 100% уақытын алмаса, климаттың өзгеруінің маңызды ұзақ мерзімді проблемасы бүгінгі күннің қысқа мерзімді мәселелерімен салыстырғанда ешқашан өзекті болмайды.

- Сондай-ақ Сіз Ұлттықэкономика министрлігінде, Пре­зидент Әкімшілігінде немесе Премьер-Министр Кеңсесінде болсын, Үкіметте, өнеркәсіпте және академияда тәжірибесі бар және зерттеу, консультация беру, конференциялар мен жарнамаларға арналған бюджеті бар мамандандырылған үйлестіруші және кешенді орган немесе агенттік құруды қарастыра аласыз. Мысалы, Ұлыбританияда 2008 жылы біз Сауда және өнеркәсіп министрлігінен энергетика командасын және Қоршаған орта министрлігінен климаттың өзгеруі жөніндегі команданы біріктіріп, Энергетика және климаттың өзгеруі министрлігін құрдық. Бұл трансформациялық оқиға болды 

-     Тұрақты дамуға жәрдемдесу үкімет арқылы жоғарыдан төменге өту керек. Маған хабарланғандай,Ақпарат министр- лігінің миллиардтаған теңге бюджеті бар, бірақтұрақты дамуға жәрдемдесуүшін бюджеттікбап жоқ.

-     Әрбір департаменттіңтұрақты дамуүшін бюджеттік бабы болуы тиісжәнеол «Қазақстанды экологияланды- рудың» маңыздылығы туралы хабарлауы тиіс. Үкіметтер қоршаған ортаны тазартудыңжәнежасыл экономикадағы жоғары технологиялықжұмысорындарына инвестициялау- дың құндылығын көрсете отырып, саясаттың осы бағытына халықты тартуы тиіс.

-Жұмыстөменнен жоғарыға да, жоғарыдан төменге де жүргізілуі керек.

-     Ауыл әкімдеріне қаржылай ынталандыра отырып тұрақты даму стратегияларын әзірлеужөнінде өкілеттіктер беру керек.

-     Облыстықәкімдіктерүшін жасыл облигациялар енгізу қажет. Ауыл қауымдастықтарында жаңартылатын энергия көздерін жылжыту қажет. Соңғы мысал -2008жылы бізде 2000-ға жуық шағын жаңартылатын энергия көздері болды, көбінесе күн станциялары. Соңғы 14жылда бізде шамамен 1.2 млн қондырғы болды - Оркней аралдары сияқты шалғай жерлерде халықтың 20%-ында жаңартылатын энергия көздері бар.

Мемлекеттің дұрыс қолдауымен бұл отын кедейлігіне жауаптардың бірі болуы мүмкін.

Қазақстанның соңғы 30 жылдағы гүлденген, заманауи мемлекет құрудағы,жастарды оқытудағы жетістіктері өте әсерлі. Бірақтарихбізгеэкономикалық өсудіңөздігінен жүрмейтінін үйретеді - әр ел жаһандық нарықта бәсекеге қабілетті болғысы келсе, өз жастары үшін жаңа технологиялар мен жаңа дағдыларды инвестициялауды жалғастыруы керек.

КС26 төрағасы ретінде осы жылдың қарашасына дейін мен Қазақстанның алдағы 30 жыл ішінде одан әрі гүлденуі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін келесі буын инфрақұрылымын, технологиялар мен білікті жұмыс орындарын құруарқылы Қазақстанға «жасыл экономикаға көшу» жолын іздестіруде жәрдем көрсету үшін ерекше жауапкершілікті сезінемін.