Тимур Шалабаев,SPAQ атқарушы директоры

Соңғы жарты жылда Қазақстанның электр энергетикасы саласында тұтастай алғанда саланы терең жаңғырту үшін негіз қалайтын маңызды өзгерістер орын алуда. Бір жағынан, бұл біздің еліміздің энергетикадағы жасыл векторды анықтайтын энергетикалық ауысу және экономиканы көміртексіздендіру процесі сияқты жаһандық сын-қатерлермен қатар жүру әрекеті. Екінші жағынан, бұл орта мерзімді кезеңде елдің өсіп келе жатқан экономиканың электр энергиясына қажеттілігін қамтамасыз ету үшін шешімдерді белсенді іздеу. Негізгі өзгерістер мен бастамаларды шешуге тырысамыз.

МАНЕВРЛІК ГЕНЕРАЦИЯ «ЖАСЫЛ» ЭНЕРГЕТИКАНЫ ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ КЕПІЛІ

ЖЭК объектілері арқылы электр энергиясын өндірубейіні тәулікбөлінісінде де, айлар бөлінісінде де айтарлықтай біркелкі емесекені белгілі. «КЕGОС» АҚ зерттеу деректеріне сәйкес Қазақстан Республикасында ЖЭК объектілерін барынша генерациялау кезінде қаңтарда шамамен 450 МВт, энергияны жүйеге қайта өңдеуүшін еңжоғары ауытқулар 230 МВт-қа дейін және толық емес өңдеуүшін 113 МВт-қа дейін құрады. ШілдедеЖЭК максималды генерациясы шамамен 600 МВтболған кезде,еңжоғары ауытқулар жүйеге энергияны қайта өңдеуүшін 102 МВт-қа дейін және толық емес өңдеуүшін 250 МВт-қа дейін болды. Жылдық кесіндіде ЖЭК генерациясының жоспардан ауытқу ауқымы ± 250 МВт шамасын құрады.

Қазақстан БЭЖ-нде өндіру икемділігінің жеткіліксіздігіне байланысты, төмен жанғыштық көмір генерациясы үлесінің жоғары болуына және реттеуші қуаттардың тапшылығына байланысты,ЖЭК тұрақсыз генерациясын толықөтеу және нарықтың басқа субъектілері режимінің ауытқулары үшін тартылатын реттеу ресурстары жеткіліксіз. Өз ресурстары есебінен жабылмайтын Қазақстан БЭЖ-нің теңгерімсіздігі Ресейдің энергия жүйесімен өтеледі (екі энергия жүйесінің шекарасындағы қуат ағындарының жоспарланбаған сальдосы түрінде).

Осы мәселені шешу мақсатында 2020 жылғы желтоқсанда Мемлекет басшысы электр энергетикасы және ЖЭКжөніндегі заңнамаға маневрлік қуаттар салуды және аукциондықтетікарқылы инвесторлар тартуды көздейтін түзетулерге қол қойды.

2021жылғы қаңтарда Мемлекет басшысы ҚР Үкіметіне жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, маневрлік генерация құрылысы бойынша жобаларға инвесторларды тарту бойынша кешенді шаралар қабылдауды тапсырды. Оңтүстікте газ генерациясын салужөніндегі жобаларды бастау және елдің оңтүстігі мен шығысында гидроэнергетиканы дамытуды жеделдету маңызды.

Ағымдағы жылдың шілдеайының басында Энергетика министрі Н.А. Ноғаев ТМД Электр энергетикалық кеңесінің отырысында сөйлеген сөзінде генерациялаудың маневрлік режимі бар генерациялайтын қондырғыларды салуға арналған перспективалы жобалар бойынша аукциондық сауда-саттықты ағымдағы жылдың желтоқсан айында қуаты шамамен 1000 МВт болатын көлемде өткізужоспарланғанын хабарлады. Сондай-ақ, министр ЖЭК қуатын 2021 жылдыңсоңына дейін ағымдағы 1800 МВт-тан 2100 МВт-қа дейін арттыру жоспарланғанын хабарлады.

каныің дамуыін тежейтін проблеманы шешу бойынша практикалық қадамдар қабылдануда, бұл көмірден таза генерация объектілерінің (газ турбиналық станциялар,су электр станциялары) базасында жаңа қуаттар құрудың кепілі боладыі.

ЭЛЕКТРЭНЕРГЕТИКАСЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСТАМАЛАР ЖИНАҚТАЛҒАН ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ШЕШУ

Соңғы онжылдықта елдің электр энергетикасында жүйедегі теңгерімсіздік, маневрлік қуаттардың тапшылығы, іргелес мемлекеттерге тәуелділік, жабдықтардың тозуы, Батыс аймақтың оқшаулануы сияқты көптеген проблемалар жинақталды. Әрине, бұл проблемалардың барлығы елдің энергетикалық қауіпсіздігіне теріс әсер етеді.

2021 жылғы 26 қаңтарда Қазақстан Республикасы Үкіметінің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы соңғы уақытта көршілес елдердің энергия жүйелеріне тарихи тәуелділікке байланысты оңтүстікөңірлерде электрмен жабдықтауда іркіліс жағдайлары жиілеп кеткенін атап өтті. Атап айтқанда, ағымдағы жылдың 10 қаңтарында Батыс Қазақстанның энергия жүйесінде болған апат осы өңірдің оқшауланған энергия жүйесінің жұмыс сенімділігінің жеткіліксіздігін көрсетті.

Сондай-ақ Үкіметке Қазақстан Республикасының 2035 жылға дейінгі энергетикалық теңгерімін әзірлеу тапсырылды. Бұл құжат ішкі аспектілерді тұтынуды, маневрлік куаттарды генерациялауды, экологиялық таза энергия үлесін ұлғайтуды ғана емес, сондай-ақ көршілеріміздің энергия жүйелерін дамыту жөніндегі жоспарларды да ескеруі тиіс.

Сонымен қатар, қазіргіуақытта ҚР Энергетика министрлігі электр энергетикасын дамыту бойынша ұлттық жобаны әзірлеуде. Бұл мемлекеттік жоспарлау жүйесіндегі жаңа нормативтік-құқықтық құжат, ол іс жүзінде саланы дамыту құжаты болып табылады. Ұлттық жоба жалпы ұлттық басымдықтарға, мақсаттарға, міндеттерге және стратегиялық көрсеткіштер мен индикаторларға қол жеткізу үшін жекелеген аса маңызды міндеттерді (жобаларды) белгіленген мерзімде шешуге бағытталған іс-шаралар кешенін іске асыруды жан-жақты ведомство аралық өзара іс-қимылды және басым бюджеттік қаржыландыруды қамтамасыз ететін құжат болып табылады.Ұлттық жобалар Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы реформалар жөніндегі жоғары кеңес мақұлдағаннан кейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітіледі.

Осы құжатта ішкі (экономиканың энергия сыйымдылығын төмендету, оңтүстік аймақта электр энергиясы тапшылығын төмендету,батыс аймақты Қазақстан БЭЖ-не қосу, өндіруші жабдықтарды жаңартужәне т.б.) және сала алдында тұрған жаһандық міндеттермен (энергетиканы көміртексіздендіру,экономиканы «көгалдандыру», көміртекті бейтараптылық, Париж келісімі бойынша міндеттемелерді орындау, БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттары және т.б.) шартталған электр энергетикасы саласындағы жүйелі өзгерістерге бағытталған нақты шаралар көрсетілуі тиіс. Электр энергетикасын дамыту жөніндегі ұлттық жоба 2021-2025 жылдарға есептелген және үлкен инвестицияларды қажет етуі мүмкін.

«Қазақстан күн энергетикасы қауымдастығы» ЗТБ сала үшін стратегиялық құжаттарды әзірлеу жөніндегі жұмыс тобының құрамына кіреді.

БАЛАМАЛЫ ЭНЕРГЕТИКАНЫ ДАМЫТУ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ІЗДЕСТІРУ

Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің V отырысында сөйлеген сөзінде ҚР Президенті Қ.-Ж. Тоқаев 2021 жылғы 25 ақпанда электр энергетикасы секторына тағы да назар аударып, дәстүрлі энергия көздеріне негізделген экономикалықдаму парадигмасы өткенге қайта оралатынына ерекше назар аударды. Мемлекет басшысы экономиканы әртараптандыру, оның энергия сыйымдылығын азайту, «жасыл» технологиялар жағына қарай жылжу жөніндегі шараларды осыдан көреді. Сутек, өнеркәсіптік газдар, көмір қабаттарындағы метан газы,биоотын, қатты тұрмыстық қалдықтар сияқты баламалы энергетиканыңбарлық көздерін пайдалануды регламенттейтін баламалы энергетиканы дамыту мәселелері бойынша жеке заңәзірлеутапсырылды. Бұл күн, жел, гидроэнергетика (шағын СЭС) және биомассадағы энергияны реттейтін «Жаңартылатын энергия көздерін қолдау туралы» ҚР Заңына қатысы жоқжеке нормативтік-құқықтық құжат болады.

Осы тақырыпты жалғастыру үшін елімізде баламалы энергетиканы дамытуға шетелдік инвесторлар қызығушылық танытты. Ағымдағы жылдың мамыр айында шведтік-неміс Svevind EnergyGmbh компаниясы Ақтау қаласында «жасыл» сутек өндірісі бойынша зауыт құрылысы бойынша «Kazakh Іпуе5Ъ>ҰК»АҚ-мен өзара түсіністік туралы келісімге қол қойды. Svevind негізінен батыс және Орталық Қазақстанның далалық аудандарында жалпы куаты 45 ГВт жел және күн электр станцияларын орнатуды жоспарлап отыр. 30 ГВт «жасыл»электр энергиясы жыл сайын 3 млн. тоннаға жуық «жасыл» сутек өндіру үшін электролиздегіштерді куаттайды. Әзірлеу, жобалау, сатып алу және қаржыландыру кезеңдері үш жылдан бес жылға дейін, құрылыс және пайдалануға беру кезеңдері шамамен бесжылға созылады деп күтілуде.

Осы жылдың мамыр айында сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы әлемде баламалы энергетика бойынша осындай заңдар аз екенін, сондықтан біздің заңымызүлгі болуға тиісекенін атап өтті. Белгілі болғандай, бұл заң келесі жылдыңсоңына дейін әзірленіп, қабылдануы тиіс.

ҚАЗАҚСТАН ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ЖАҢА КЕЗЕҢ

2021 жылғы 26 мамырда Мемлекет басшысының төрағалығымен электр энергетикасы саласын дамытужөнінде кеңес өтті. Кеңесте стратегиялық маңызды мәселелер талқыланып, саланы одан әрі дамыту бойынша нақты тапсырмалар берілді. Мәселен, энергетиканы дамытудың негізгі басымдықтары ретінде таза энергия көздерін бірінші кезекте гидроэнергетиканы, жаңартылатын энергия көздерін және газдағы маневрлік қуаттарды жүйелі және дәйекті ұлғайтуды, сондай-ақ заманауи жағу мен сүзу жүйелерін қолдана отырып, «таза көмір» жаңа технологияларына кезең-кезеңімен көшуді айқындау туралы шешім қабылданды.

ЖЭКдамытубойынша 2030 жылға дейінгі стратегиялық көрсеткіш 10-нан 15%-ға дейін үлғайтылды,үй шаруашылықтарының ЖЭК шағын қондырғыларын пайдалануды дамыту және ынталандыру, ЖЭК бойынша жергілікті қамтуды дамыту бойынша тапсырмалар берілді.

Энергия көздеріне техникалық аудит жүргізу, орталықтандырылған алаңдар арқылы электр энергиясын өткізу көлемін ұлғайту, электр желілерініңфизикалықтозудеңгейін төмендету, тарифтіксаясат және сала үшін кадрлықәлеуетті дамыту бойынша жекелеген тапсырмалар берілді.

Электр энергетикасын дамыту жөніндегі осы кеңесті өткізуді тарихи деп атауға болады, өйткені оның нәтижелері бойынша елдің бүкіл экономикасының дамуы тәуелді болатын саланы

Кеңестің нәтижелері тиісті хаттамада бекітілген, бақылау тәртібі айқындалған және Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындауға жауапты мемлекеттік органдар мен ұйымдар бөлінген.

ҚОРЫТЫНДЫНЫҢ ОРНЫНА: БІРНЕШЕ БЕЛГІСІЗІ БАР ТЕҢДЕУ

Іскерлік қоғамдастық соңғы айларда куә болған жүргізілген жеткілікті дәйекті саясат пен саланы дамыту көзқарасына қарамастан, оны іске асыруда әлі де теңгерімсіздік сезімі бар. Бір жағынан, экономиканы көміртексіздендіру міндеті бұл ҚР Энергетика министрлігінің міндеті ғана емес, сонымен қатар экология, өнеркәсіп, сауда, реттеу, кадрлар даярлау, инвестициялық және фискалдық саясат мәселелері. Ал экономиканы көміртексіздендіру және «көгалдандыру» еліміздің жаңа экономикалық саясатының 7 қағидасының біріне айналды («Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты ҚР Президентінің 2020жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауы). Оны іске асыру үшін тиімді ведомство аралық байланыстылық және қол жеткізудіңжалпы бағыттарын, қағидаттарын, шараларын, жолдарын әзірлеу қажет. Әзірге мүндай синхронды жүмысты біз іскерлік қауымдастық өкілдері ретінде көріп отырған жоқпыз. ҚР Энергетика министрлігі 2035 жылға дейін энергетикалық теңгерімді, 2025 жылға дейін электр энергетикасын дамыту бойынша үлттық жобаны, баламалы энергия көздері бойынша заң жобасын әзірлеуде, ал ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі сол уақытта 2050 жылға дейін Қазақстанның төмен көміртекті даму түжырымдамасын әзірлеуде, ҚР Президентінің айтуынша, ол экономиканы терең және қүрылымдық көміртексіздендірудің нақты көрінісін қамтуы тиіс. Кем дегенде, осы қүжаттардың өзара байланысы қажет сияқты.

«Қазақстан электрэнергетикалық қауымдастығы» ЗТБ базасында электр энергетикасы саласының іскерлік қоғамдастығы қазіргі диссонансты сезіне отырып, елдің көміртексіздендіру саясатын ескере отырып,электр энергетикасын дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясын әзірлеу бастамасын көтерді. Теория бойынша, дәл осындай жалпы стратегиялық қүжаттан оны іске асыруда 2035 жылға дейінгі энергетикалық теңгерім және 2025 жылға дейінгі электр энергетикасын дамыту жөніндегі үлттық жоба туындауы тиіс. Осыған байланысты, SPAQ бастапқы кезеңде стратегияның нормативтік-қүқықтық мәртебесін және оның мемлекеттік жоспарлау жүйесіндегі орнын айқындау қажет деп есептейді.

Бүдан басқа, электр энергетикасын дамыту жөніндегі жалпы теңдеуге Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің электр энергиясының ортақ нарығын енгізу (2025 ж.), Еуропалық одақта көміртек ізіне салық енгізу (2023 ж.), Қазақстанның Париж келісімі бойынша міндеттемелері (2030 ж.) тәрізді сыртқы факторларды да енгізу қажет. Біздің электр энергетикасы саламыз кеңестік кезеңнен қалған ескі проблемаларды және жаһандық конъюнктура талап ететін жаңа сын-қатерлерді қалай шешеді? Экономиканың барлық салалары үшін ортақ саясатты қалай қүруға болады? Электр энергетикасы қүрылымдық жағынан қалай өзгеруі тиіс? Ұзақ мерзімді перспективада қандай энергия көздері есебінен сала біздің экономикамызды: көмірді, газды, атом энергиясын қоректендіреді? Елдің барлық міндеттемелеріне қол жеткізу үшін ЖЭК электр энергиясының үлесі қанша болуы тиіс?

Сонымен жауаптардан гөрі сүрақтар көп, ал электр энергетикасындағы жағдай бірнеше белгісізі бар теңдеуге үқсайды, оны ел Үкіметі жақын арада шешуі керек. Алайда, осы материалда біз көрсеткен, соңғы бірнеше ай ішінде орын алған саладағы соңғы бастамалар энергетика саласы оның алдына қойылған міндеттер мен қазіргі заманғы сын-тегеуріндерді шешу жолдарын белсенді іздеу жолында түрғаны туралы тиісті оптимизм мен түсінік ұялатады.