Қазақстан Республикасында өнеркәсіптік ажәне инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру шеңберінде жергілікті қамтуды дамыту мәселесі неғұрлым өзектілердің бірі болып табылады. Бұл мәселені шешу отандық тауар, жұмыс және қызмет өндірушілерді қолдауға бағытталған.

Мемлекет басшысы 2023жылғы 12 қыркүйекте өткен бизнес өкілдерімен кездесуде жергілікті қамтуды дамыту мәселесіне ерекше назар аударды,әсіресе көптеген мемлекеттер ішкі нарықты қорғау бойынша шараларды белсенді қолданатынын атап өтті. Алайда, ол жергілікті қамту бойынша қатаң талаптар мемлекеттік тапсырыстар алатын кәсіпорындарға қатысты болуы керек екенін және сонымен бірге тауарлардың импорты елде өндірісі жоқ позициялар бойынша мүмкін болатындығын атап өтті.

ЖЭК секторы үшін жергілікті қамтуды дамыту проблемасы да соңғы бірнеше жылда әр түрлі деңгейлерде бірнеше рет көтерілді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев 2021 жылғы 21 мамырда өткен электр энергетикасы саласын және ЖЭК дамыту жөніндегі кеңесте ҚР Үкіметіне ЖЭК және жалпы энергетиканың компоненттері мен өзге де құрамдас конструкцияларының өндірістерін оқшаулау жөнінде ұсыныстар енгізу жөнінде нақты міндет қойды. Алайда, тұтастай алғанда,тапсырма орындалмады.

ЖЭК СЕКТОРЫ ҮШІН ЖЕРГІЛІКТІ ҚАМТУДЫ ДАМЫТУ ЖӨНІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ

ЖЭК секторын дамытужөніндегі өршіл мақсаттарға қарамастан, зерттеушілер жергілікті қамтуды дамытуталаптары жаңартылатын энергия көздерін қажеттіліктен қымбаттататынын, осылайша климаттыңөзгеруін жеңілдетпей, нашарлататынын атап өтті.

Атап айтқанда,жергілікті қамтуталаптары — компаниялардан отандық тауарлардың немесе ішкі жеткізілетін қызметтердің минималды деңгейін пайдалануды талап ететін ережелер — сауданы тікелей бұрмалайды және отандықтауарлар шетелдік импортқа қарағанда нашаржәне қымбат болса да, импортты отандықтауарлармен алмастыруға шақырады. Мұндай сауда бұрмаланулары бәсекелестікке кедергі келтіреді және қысқа мерзімде электр энергиясын өндірушілердің жалпы шығындарын арттырады. Мысалы, 2014-2017 жылдар аралығында жергілікті қамтуға қойылатын талаптар Үндістандағы жергілікті қамтылған жобаларда өндірілетін күн фотоэлектрлік энергиясының құнының бірдей талаптарға сәйкес келмейтін ұқсас жобалармен салыстырғанда киловатт-сағатына 6 пайызға өсуіне әкелді.

Сол кезеңде Үндістанның күн панельдері импортталған панельдерге қарағанда шамамен 14 пайызға қымбат болды.

Жергілікті техникалық қызмет көрсету талаптары көбінесе жергілікті өндірушілердің басқа өндірістік тізбектерде жиі қолданылатын корпустар мен мойын тіректер сияқты салыстырмалы түрде қарапайым компоненттерге мамандануына әкеледі. Мүндай қарапайым тауарларға шамадан тыс мамандану өнеркәсіптің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігіне нұқсан келтіреді және жаңа технологияларға инвестиция салуға жол бермейді.

Жергілікті қамту талаптары көбінесе жаңартылатын энергия өндірушілеріне белгіленген тарифтік бағдарламалар (feed-in tariff) деп аталатын нарықтық бағадан жоғары бағаларға кепілдік беретін мемлекеттік бағдарламаларға қол жеткізудің алғышарты ретінде енгізіледі. Олар сондай-ақ жаңартылатын энергия көздеріне арналған мемлекеттік тендерлерге қойылатын біліктілік талаптарының бөлігі ретінде енгізіледі.

2014 жылдан бастап табысы жоғары елдер күн фотоэлектрлік және жел энергетикасы бойынша мемлекеттік тендерлер процестеріне жергілікті қамту талаптарын көбірек енгізуде.

Петерсонов халықаралық экономика институтының 29 ел бойынша ЖЭК секторы үшін жергілікті қамту саясатын талдауы негізінен жергілікті қамту бойынша талаптар тіркелген тарифтер (feed-in tariff) бағдарламалары шеңберінде немесе мемлекеттік тендерлерге қатысу шеңберінде қолданылғанын көрсетеді.

Талданған жергілікті қамту саясаттарынан 16-сы FiT тіркелген тарифтер бағдарламасына қатысу құқығын алужәне бонустар алуүшін алғышарттар болды, 9-ы жаңартылатын энергия көздері бойынша мемлекеттік тендерлердің алғышарттары болды, 3-і мемлекеттік қаржыландыруға қол жеткізудің алғы шарттары болды және 3-і FiT тіркелген тарифтік бағдарламасына қатысу құқығыныңда, мемлекеттік тендерлердіңде алғы шарттары болды.

Сонымен қатар, ашық аукциондық сауда-саттық шеңберінде жергілікті қамту бойынша талаптар сирек кездесетін тәжірибе болып табылатындығын ескеру қажет, өйткені бұл халықаралық сауда ережелеріне қайшы келетін жергілікті өндіріс үшін жасырын субсидиялау тәуекелдеріне әкеп соғады. Атап айтқанда, Үндістанда Ұлттық күн миссиясы аясында және Канадада (Онтарио) осындай аукциондарды бастау әрекеттері Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде сот ісін жүргізуге және сайып келгенде, мұндай аукциондардың жабылуына әкелді.

Дегенмен, бірқатар елдер ЖЭК секторы үшін өнеркәсіпті дамытуды қолдау шеңберінде жергілікті қамту бойынша қандай да бірталаптарды пайдаланады. Мысалы, австралиялық астана аумағында жергілікті қамту бойынша ұсыныс әрбір өтінім берушінің 2014 жылы күн энергиясы бойынша ұсынысының оң бағасының 20 пайызын және 2020 жылы 7,5 пайызын құрады.

Жапонияда жергілікті қамту мүдделі тараптармен өзара әрекеттесу тәжірибесін және жергілікті және ұлттық жұмыспен қамту мен өндіріске әсерін қамтиды және 2020 жылы теңіздегі жел энергетикасына өтінімдерді бағалау кезінде 240 балдан 40 балды құрады.

Тайваньда өтінім беру талаптары ерекше қатаң. 2022 жылғы теңіздегі жел энергетикасы аукциондарына қатысу үшін өтінім берушілер Тайваньның өнеркәсіптік даму бюросы (IDB) белгілеген 26 «негізгі компонентті» ұсынылған қуаттың кем дегенде 60 пайызына жергілікті сатып алуға міндеттеме алуы керек. Бұған қоса, білікті қатысушы болу үшін кандидаттар «балл қосатын элементтер» үшін кемінде 10 балл жинауы керек. Бұл дегеніміз, олар жергілікті деңгейде талап етілгеннен көп негізгі компоненттерді сатып алуы керек немесе ИДБ балдар қосатын факторлар деп санайтын басқа элементтерді жергілікті сатып алуы керек».

Германия сонымен қатар жергілікті қамту бойынша жасыл талаптарды қолданады, бірақ мақсатты түрде. Германияның оңтүстігінде жел энергетикасының таралуын ынталандыру үшін 2021 жылғы жаңартылатын энергия туралы заң 2021-2023 жылдары сәтті тендерлердің 15 пайызы Германияның оңтүстігіндегі электр станцияларына берілуі керек деп болжайды. 2024 және 2028 жылдар аралығында бұл квота 20 пайызға дейін өседі.

Соңғы уақытқа дейін Америка Құрама Штаттарында жаңартылатын энергия көздері бойынша ұлттық жергілікті қамту саясаты болған жоқ. Бұған дейін АҚШ демпингке қарсы және өтемақы баждарын (AD/ CVD) енгізу арқылы импортты шектеген болатын. Осылайша, 2012 жылдың 7 желтоқсанында АҚШ Сауда министрлігі AD/CVD бұйрықтары арқылы қытайлық кристалды кремнийден (CSPV) фотоэлектрлік өнімдерге 30 пайыздық импорттық баж салығын енгізді.

Дегенмен, ЖЭК үшін жергілікті қамту саясатын қабылдауға тырысқан кейбір штаттар оны тым қымбат деп санады. Калифорния мен Вашингтон 2000-шы жылдардыңортасында ҒІТ бағдарламаларын жүзеге асырды, олар бүгінгі күнге дейін жалғасуда, бірақ Массачусетс, Нью-Джерси және Огайо өздерінен үш жыл немесе одан аз уақыт ішінде ЖЭК үшін жергілікті қамту талаптары өздерінен бастартты.

Алайда, 2021 жылдың 15 қарашасында президент Байден қол қойған 1,2 триллион АҚШ доллары көлеміндегі инфракұрылымдық инвестициялар және Жұмыс орындарын құру туралы заң (IIJA) Президенттің 2020 жылы АҚШ өнеркәсібін жергілікті қамту талаптары арқылы қолдау туралы уәдесін орындай отырып, инфрақұрылымдық материалдарды ішкі сатып алуға қойылатын негізгі талаптарды қамтиды.

Заңжобада қолданылатын темір мен болат, өнеркәсіптік өнімдер мен кұрылыс материалдары Америка Құрама Штаттарында жасалмаса, инфракұрылым үшін федералды қаржылық көмекті пайдалануға тыйым салады, бірақ бірнеше ерекшеліктер бар. Ерекшеліктерге мыналар жатады: (1) отандық өнімді пайдалану жобаның жалпы кұнын 25 пайыздан астамға арттырған кезде, (2) американдықсатып алу саясатын қолдану қоғамдық мүдделерге сәйкес келмеген кезде және (3) Америка Құрама Штаттарында өндірілген темір, болат, өндірілетін өнімдер мен кұрылыс материалдары ақылға қонымды мөлшерде немесе сапалы болмаған кезде.

Заңға сәйкес, 2025 жылға дейін басталған күн және жел жобалары үшін, егер жоба ресурстарының 40 пайызы ішкі көздерден алынған болса, жеңілдетілген бонустық кредиттер беріледі. Бұл пайыз 2026 жылы 45 пайызға дейін және одан әрі 55 пайызға дейін артады. Бұдан басқа, Байден әкімшілігі, егер сауда серіктестері әділетсіз субсидияларды пайдаланса немесе өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен экспорттаса, импортталатын жаңартылатын энергия көздеріне өтемақы немесе демпингке қарсы баждарды енгізу арқылы отандық өндірушілерді қорғауға ұмтылатынын мәлімдеді.

Осылайша, зерттеушілер өздерінің барлық жақсы ниеттеріне қарамастан, ЖЭК жобаларына арналған жергілікті қамту талаптары шығындарды арттыруға, халықаралық бәсекелестікті қиындатуға және инвестициялық тәуекел мен белгісіздікті арттыруға, жергілікті өндірісті ынталандыруда кедергі келтіруге бейім екенін атап өтті. Егер жаңартылатын энергия саясатының мақсаты күн фотоэлектрлік және жел энергиясын қолжетімді және кеңінен пайдалану болса,жергілікті қамту талаптары шешім емес, кедергі болып табылады.

Әрі қарай біз Ресей, Өзбекстан, Бразилия және Үндістан мысалында жергілікті қамту саясатын ілгерілету бойынша бірнеше елдік жағдайларды егжей-тегжейлі қарастырамыз.

ЖЭК СЕКТОРЫ ҮШІН ЖЕРГІЛІКТІ ҚАМТУДЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫНЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ

Ресей Федерациясы импортты алмастыру бойынша өнеркәсіптік саясат жүргізуде. Атап айтқанда, электр энергиясының көтерме сауда нарығындағы бағалар және жаңартылатын энергия көздері негізінде жұмыс істейтін өндіруші объектілердің қуаты өндіруші объектінің біліктілігіне байланысты, бұл, өз кезегінде, Ресей Федерациясында оқшаулану дәрежесіне байланысты. Бұл ретте ЖЭК бөлшек сауда нарығына қатысушыларға оқшаулау бойынша талаптар қойылады (биомасса, биогаз есебінен генерациялаудан басқа).

ЖЭК негізінде жұмыс істейтін генерациялайтын объектілердің қуат бағасын анықтау қағидалары «Электр энергиясы мен қуатының көтерме сауда нарығында ЖЭК пайдалануды ынталандыру тетіктері туралы» Ресей Федерациясы Үкіметінің 2013 жылғы 28 мамырдағы № 449 қаулысымен бекітілген (бұдан әрі РФҮҚ 449).

Осы қаулымен (РФҮҚ449) РФ Үкіметінің 2008 жылғы 3 маусымдағы №426 қаулысымен (бұдан әрі РФҮҚ426) бекітілген ЖЭК пайдалану негізінде генерациялаушы объектінің біліктілік қағидаларына «оқшаулану дәрежесі» ұғымы енгізілді.

РФҮҚ 426 оқшаулану дәрежесін есептеуге қандай компоненттер мен операциялар және қандай мөлшерде үлес қосатынын анықтайды. Өндіруші объект және оның компоненттері (жабдықтары) ішінара Ресейде өндірілуі тиіс. Ресей Федерациясының аумағында жаңартылатын энергия көздерін пайдалана отырып электр энергиясын өндіруде қолданылатын негізгі және (немесе) қосалқы өндіруші жабдықтардың өндірісін дамыту мақсатында экономикалық ынталандыруды құруүшін Ресей Федерациясының аумағында жаңартылатын энергия көздерін қолдана отырып электр энергиясын өндіруде қолданылатын негізгі және (немесе) қосалқы өндіруші жабдықтардың өндірісін оқшаулану дәрежесінің мақсатты көрсеткіштері белгіленеді. 2016 жылдан бастап күн электр станцияларының өндіруші жабдықтары 70%-ға ресейлік өндірістен болуы керек. Жел энергетикасы қондырғыларына қатысты оқшаулану дәрежесінің нысаналы көрсеткіші 2018 жылы 55%-ға және 2019 жылдан бастап 65%-ға тең. Шағын гидроэлектростанциялар үшін оқшаулану деңгейі 65% деңгейінде белгіленген. Оларды орындамау инвесторға ауыр айыппұлға әкеледі.

Жалпы, Ресей Федерациясында ЖЭК дамыту саясаты жергілікті өндірісті қолдау қағидаттарына негізделгенін атап өткен жөн :

-энергетика саласына инновациялық ғылымды қажет сінетін технологиялар мен шешімдерді тарту және жоғары технологиялық генерациялайтын әрі қосалқы жабдықтардың жергілікті өндірісін дамыту;

-             жаңартылатын энергетиканың инновациялық технологияларының трансфері және ЖЭК генерациялау объектілерін жобалау, салужәне пайдалану саласында құзыреттер құру;

-             ресейлік өнеркәсіп пен ғылымның ірі халықаралық өнеркәсіптік компаниялармен тиімді ынтымақтастығын жолға қою;

-             Ресей Федерациясының аумағында ЖЭК көмегімен электр энергиясын өндіруде қолданылатын негізгі және қосалқы генераторлық жабдықты өндіруге экономикалық ынталандыру ЖЭК негізінде генерацияны дамыту саласындағы саясаттың негізін құрады;

-             қолдау бағдарламасы шеңберінде отандық өндірісті дамытуүшін ынталандыру ретінде электр станцияларын салу кезінде пайдаланылатын жабдықтарды оқшаулау дәрежесінің нысаналы көрсеткіштері көзделген.

Осылайша, РФҮҚ 449 сәйкес Ресейде жаңартылатын энергия көздерін дамыту тұжырымдамасы энергетикалық қондырғылардың (өндіруші объектілердің) жергілікті өндірісіне назар аударады. Оқшаулану дәрежесі жеткізілетін куатүшін экономикалық тартымды бағаны қамтамасыз етудің шешуші шарты болып табылады, бұл шетелдік өндірушілердің Ресей Федерациясының ЖЭК секторына кіруіне кедергі болып табылады.

Жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) негізінде генерациялайтын объектілерді салу кезінде пайдаланылатын негізгі және қосалқы жабдықтар өндірісін оқшаулау жөніндегі талаптар күн және жел энергетикасына арналған жабдықтардың компоненттерін өндіру жөніндегі жаңа жоғары технологиялық машина жасау кластерін құруға әкелді, оларға әлемдік сұраныс үнемі өсіп отырады.

Ресейде КЭС үшін генерациялайтын жабдықтың негізгі өндірушілері: «Хевел» КТ, «Солар Кремниевые технологии» және «ХЕЛИОС-Ресурс». Сондай-ақ «Телеком-СТВ» (Зеленоград), «Рязанский завод металлокерамических приборов» (Рязань), «Сатурн» (Краснодар), «Квант» ҰКП (Мәскеу) ғылыми-өндірістік компанияларын бөліп көрсетуге болады. Осылайша, Ресейде фотоэлектрлік модульдер өндірісі жолға қойылды.

Жел энергетикасы саласында үш қатысушы басым: жел энергетикасын дамыту қоры («Фортум» ЖАҚ және РОСНАНО» тобы тепе-теңдік негізінде құрған бірлескен инвестициялық қор), «НоваВинд» («Росатом» МК құрамына кіреді) және «Энел Россия».Аталған компаниялардыңәрқайсысы жабдықты оқшаулаудың өзіндік тәсілін жүзеге асырады, әрбір инвестор оқшаулану бағдарламасын жүзеге асыру үшін технологиялықсеріктесті (сатушыны) таңдады. Елде Vestas және Siemens шетелдік компанияларымен бірлесіп ЖЭС үшін гондолалар, қалақтар мен діңгектер өндірісі жолға қойылды. Алайда, Украинада соғыс басталғандықтан, бұл компаниялар 2022 жылы өндірістердің жабылатынын мәлімдеді.

Сондай ақ Ресей аумағында шағын ГЭС үшін шешімдер өндірісін келесі кәсіпорындар жүзеге асырады:

1)           гидросилді жабдық (бірлік куаты 50 МВт-қа дейін): «Силовые машины» ЖАҚ (сондай-ақ ГЭС/ГАЭС үшін электртехникалық жабдық), «Тяжмаш»АҚ (CKD Blansko Holding a.s. еншілес кәсіпорнын қоса алғанда), «Уралгидромаш» АҚ, «Фойт Гидро»ЖШҚ, «Русэлпром»ЖШҚ (сондай-ақ ГЭС/ГАЭС үшін электртехникалық жабдық);

2)           гидрогенераторлар (бірлік куаты 50 МВт-қа дейін): «Электротяжмаш-Привод» ЖШҚ, «Элсиб» ҒӨБ ЖАҚ (сонымен қатар гидрогенератордың қоздыру жүйелері);

3)           микрогидроэлектр станциялар (бірлік куаты 0,01-ден 5,6 МВт-қа дейін): «ИНСЭТ» САҒТБ.

Жергілікті қамту бойынша қатаң талаптар, импортты алмастыру саясаты, Украинадағы соғыс және бірқатар өндірушілердің Ресей нарығынан кетуі жалпы елдегі ЖЭК дамуының төмен деңгейінің негізгі факторлары болып табылады. 2023 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Ресейдегі күн электр станцияларының белгіленген қуаты 2,1 мың МВт-тан асты, жел станциялары да 2,1 ГВт құрады.

ЖЭК СЕКТОРЫ ҮШІН ЖЕРГІЛІКТІ ҚАМТУДЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША ӨЗБЕКСТАННЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ 

ЖЭК секторы үшін жергілікті қамтуды қолдау бойынша Өзбекстанның тәжірибесі ресейлік тәжірибеден айтарлықтай ерекшеленеді. Елде жергілікті қамтудың нысаналы көрсеткіштерін анықтау жолымен жүрген жоқ. Бүгінгі күні ЖЭК-ті қолдау шаралары мыналарды қамтиды: ЖЭК жабдықтарын өндірушілер мен электр энергиясының «генераторлары» үшін салықтық преференциялар, жабдықты сатып алу шығындарын өтеу, пайыздық мөлшерлемелерді субсидиялау.

Осылайша, мысалы, ЖЭК қондырғыларын өндірушілерді мемлекеттік тіркелген күннен бастап бес жыл мерзімге салықтың барлық түрлерін төлеуден босату көзделген. Бұдан басқа, ЖЭК-тен энергия өндірушілерге және ЖЭК қондырғыларын өндірушілерге жергілікті желілер (электр, жылу және/немесе газ) құру және заңды және жеке тұлғалармен жергілікті желі арқылы жеткізілетін ЖЭК-тен өндірілетін электр, жылу энергиясын және (немесе) биогазды өткізуге шарттар жасасу құқығы берілді .

Жаңартылатын энергия көздерін кеңінен пайдалануды қолдау мақсатында 2022 жылғы 1 қазаннан бастап жеке тұлғаларға Энергетика министрлігі жанындағы Бюджеттен тыс салааралық энергия үнемдеу қорының қаражаты есебінен З жыл ішінде пайызсыз бөліп төлей отырып, республикада өндірілген күн және жел электр станциялары қондырғыларын және күн су жылыту құрылғыларын сатып алу мүмкіндігі беріледі. Сондай-ақ тұтынушыларға жаңартылатын энергия көздері қондырғыларын тікелей отандық өндірістік кәсіпорындардан, жеткізу, орнату және іске қосу қызметтерін көрсететін кәсіпорындардан, отандық бөлшек сауда объектілерінен, оның ішінде электрондық коммерция құралдары арқылы сатып алу кезінде түпкілікті бөлшек бағадан бөліп төлеу немесе өтемақы сомасын шегеру мүмкіндігі беріледі.

Бұл шаралар қысқа мерзімде ЖЭК секторы үшін жабдықтар мен компоненттер өндірісін ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Мысалы, «РгосаЬ»ЖШҚ күн панельдеріне арналған арнайы кабельдер өндірісін әзірледі. Қазіргі уақытта компания осы саладағы алғашқы және жалғыз кабель өндірушісі болып табылады.

Ташкент облысының Янгиюль қаласында 2023 жылы күн панельдерінің өндірісі іске қосылды. Зауыт құрылысы аяқталды, қазір жабдықты реттеу жұмыстары жүргізілуде. Enter Solar Green Energy компаниясы жылына 200 МВт жабдық шығара алады. Бұл 377,36 мың күн панелін құрайды. Зауытта шығарылатын әрбір панель 540-560 Вт шамаға есептелген. Кәсіпорын тәулік бойы жұмыс істейтін болады.

«SUN-HIGHTECH» ЖШҚ компаниясы Өзбекстанда күн фотоэлектрлікстанцияларын ірі кәсіби өндірушілерінің бірі. Компания HJT гетероауысымына негізделген күн модульдерін өндірудіңжаңа технологиясын әзірледі. Жаңа буын модульдері жұқа үлдір мен кристалды технологияның артықшылықтарын үйлестірелі. Ұяшықтың ПӘК мәні 23,5% құрайды, модульдің куаты 340 Вт-қа дейін.

Alutex компаниясы Proxima Energy компаниясымен бірлесе отырып, интеграцияланған күн панельдері бар қасбеттіктерезелер өндірісін іске қосады. Күн панельдері бар қасбеттік терезелер бұл электр энергиясын тікелей күн сәулесінен алуға мүмкіндік беретін инновациялық шешім. Мұндай терезелерді ғимараттың қасбетіне орнатуға болады. Олар коммерциялық ғимараттар үшін де, тұрғын үйлер үшін де пайдалануға жарамды.

Қазақстандық «Ренерца» фирмасының еншілес ұйымы жобаға 34 миллион доллардан астам инвестиция салуға ниетті. Renerca (Free Volt) компаниясының қатысуымен жылына 40 мыңға дейін фотоэлементтер жиынтығы шығарылады. Компания өндіріске 34 миллион доллардан астам инвестиция салады.

«MIR SOLAR» кәсіпорны Өзбекстан Республикасында гелиожүйелердің жетекші өндірушісі болып табылады. Компания электр энергиясын өндіруге арналған фотоэлектрлік станцияларды және суды жылытуға арналған гелиоқондырғыларды өндірумен айналысады. Фотоэлектрлік станциялардың құрамына кәсіпорында әзірленген және өндірілген күн панельдері, электронды бақылаужәне басқару блоктары кіреді, олартапсырыс берушінің талабы бойынша аккумуляторлық батареялармен және жоғары жарықтығы бар жарық диодтарына негізделген ең үнемді ішкі және сыртқы жарықтандыру жүйелерімен жабдықталған.

Осылайша, салықтық преференциялар отандық жабдықты сатып алуды субсидиялау бағдарламаларымен бірге қысқа мерзімде ЖЭК секторы үшін генерациялайтын және қосалқы жабдықтар (фотоэлектрлік модульдер, гелиоколлекторлар, күн кабелі және т.б.) өндірісін іске қосуға мүмкіндік берді.

ЖЭК СЕКТОРЫ ҮШІН ЖЕРГІЛІКТІ ҚАМТУДЫ ҚОЛДАУ БОЙЫНША БРАЗИЛИЯ ТӘЖІРИБЕСІ

Бразилияда жергілікті қамту аукциондарға қатысудың алғышарты емесжәне өтінімдерді бағалау өлшем шарты болып табылмайды. Жергілікті қамту талаптары Finem бағдарламасы арқылы BNDES ұлттық даму банкінен арзан қаржыландыру алу үшін қажет. Банктің қаржыландыруы Бразилия реалында жүзеге асырылады, бұл жоғары валюталық тәуекелдерді жояды, өйткені электр энергиясын сатып алу туралы барлық келісімдер жергілікті валютада ұсынылған.

Егер жоба Бразилияда өндірілмеген жабдықты пайдаланса, мұндай жоба BNDES-тен кредит алуға құқылы емес, ол коммерциялық банктер ұсынғаннан екі есе пайыздық мөлшерлемені көздейді. BNDES 20 жылға дейінгі мерзімге 7-9% пайыздық мөлшерлемемен жобаның жалпы құнының 80%-на дейін жеңілдетілген қаржыландыруды ұсынады. 2004 және 2018 жылдар аралығында BNDES Бразилияда жаңартылатын энергетикалық жобаларды жалпы қарыздық қаржыландырудың 70%-дан астамын құрады. Осылайша, елдегі жел станцияларының көп бөлігі BNDES осы талаптарымен және қаржыландыруымен жүзеге асырылды.

Осы қолдау шараларының арқасында Бразилияда қалақтар, діңгектер, мойын тіректер және құю сияқты технологиялық жағынан күрделі емес компоненттерге мамандандырылған жел өнеркәсібі дамыды, өйткені оларды жергілікті жерде өндіру және бүкіл ел бойынша тасымалдау оңайырақ. Осылайша, 2016 жылға қарай елде қалақтар өндірісінде 8,7 ГВт қуат болды, оның ішінде отандық компаниялардың үлесі 79% қүрады.

2016 жылдың соңында жергілікті компаниялар шетелдік компаниялар арасында бөлінген 1,6 ГВт гондолалар нарығыныңтек 6%-ын құрады: Entercon (Германия), Vestas (Дания), GE (АҚШ), және Siemens Gamesa (бұрын Испания, қазір Германия, 2016 жылы қосылудан кейін).

Күн энергетикасын дамытуды қолдауға келетін болсақ, жалпы сектор 2015 жылдан бастап жабдықты жеткізуде, қаржыландырудың жоғары шығындарында және болашақта энергияның осы түріне сұраныс бойынша белгісіздікте қиындықтарға тап болғанын атап өткен жөн. Атап айтқанда, 2015-2017 жылдары елімізде КЭС бойынша аукциондардың төмендеуі байқалды. Осыған байланысты, тарихи тұрғыдан алғанда, Бразилиядағы фотоэлектрлік энергияға деген сұраныстың белгісіздігі халықаралық жеткізушілердің елде өндірісті бастауға құлықсыз ұмтылғанын білдірді. Дегенмен BNDES КЭС жобаларына жергілікті қамту талаптары әзірленді.

Қазіргі уақытта BNDES-тен қаржыландыру алуды жоспарлап отырған КЭС елде өндірілген металл жақтауларды пайдалана отырып жиналған ФЭМ-ді пайдалануы тиіс. Электрондық компоненттер мен металл конструкциялар жергілікті өндірушілерден сатып алынуы тиіс.

2015-2017 жылдары КЭС бойынша аукциондар көлемі бойынша белгісіздікке байланысты күн энергетикасы үшін жергілікті қамту бойынша талаптар жергілікті қамту нарығының дамуына тиісті әсер етпегенін атап өту қажет. Үкімет жаңа күн аукциондарын дайындағанына қарамастан, BNDES олар фотовольтаика үшін жергілікті өндіріс саласын құруға көмектеспейді деп болжайды.

ЖЭК СЕКТОРЫ ҮШІН ЖЕРГІЛІКТІ ҚАМТУДЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША ҮНДІСТАННЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ

Үндістанда жергілікті қамту талаптары және ЖЭК бойынша отандық өңдеу өнеркәсібін қуруға деген умтылыс Ұлттық күн миссиясының орталығында болды. Бул бастама «күн энергетикасы үшін өндірістік қуатты дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау және 2020 жылға қарай 4-5 ГВт қуатқа қол жеткізу үшін» 2022 жылға қарай Үндістанда 20 ГВт желіге қосылған күн парктерін қамтамасыз етуге бағытталған.

Бағдарламаның I кезеңінде (2010-2012) жергілікті қамту қағидалары тек кристалды кремний технологияларына қатысты болды, бірақ екінші кезеңде (2013-2017) Ұлттық күн миссиясы аясында өткізілетін «DCR» (domestic content requirement) аукциондарына қатысу үшін жергілікті өндірілген фотоэлектрлік жүйелерді пайдалану қажет болды. Сонымен қатар, олар жергілікті қамту талаптары қолданылмаған «Ашық» санатына немесе жеке өтінімдер беру арқылы аукциондардың екі түріне де қатыса алады.

2016 жылы ДСҰ қолдаған АҚШ және Үндістан арасында 1және2-кезең шеңберінде жергілікті қамту талаптары халықаралық сауда ережелерін бұзады және импортталатын ұяшықтар мен модульдерге қатысты әділетсіз бәсекелестікті білдіреді деген жанжал туындады.

Үндістан үкіметіне ДСҰ жергілікті қамту талаптарын ЖЭК аукциондарынан алып тастау туралы нұсқама берді. Келесі 2 жыл ішінде АҚШ Үндістан ДСҰ шешімін орындамады деп бірнеше рет мәлімдеп, жауап шараларын қолдануды сұрады. Нәтижесінде 2017 жылдың желтоқсанында соңғы жергілікті аукциондар (DCR) өткізілді.

Сонымен қатар, аукциондар аясында да жеңімпаздар жұқа үлдірлі модульдерді сатып алуды жөн көрді, өйткені олар арзан болды және арзан қаржыландырумен бірге жүрді. Төмен бағаларға байланысты Қытай импортымен бәсекелесу қиын болды.

2018 жылдың желтоқсанында Жаңа және жаңартылатын энергия көздері министрлігі (ЖЖЭКМ) таза энергетика секторында мемлекеттік сатып алу үшін «Make in India» жаңа бағдарламасын бастау туралы бұйрықты бекітті. Буйрық федералды үкімет, министрліктер және квазимемлекеттік сектор кәсіпорындары (федералды үкіметакциялардың кем дегенде 51% иелікеткен компаниялар) усынған жаңартылатын энергия көздерінің жобаларына қолданылады. Жергілікті қамтудың қажетті үлесі технологияға байланысты өзгеруі керек: желіге қосылған электрстанциялары үшін күн модульдерінің 100% және автономды/орталықтандырылмаған күн жобалары үшін 70%.

Make in India бұйрығы CPSU бағдарламасы арқылы жүзеге асырылды, оның көрсеткіштеріне сәйкес мемлекеттікұйымдар 2022 жылға дейін 12 ГВт-қа аукциондар өткізуі тиіс. Сонымен қатар, фермерлерге арналған күн сусорғыларын орнату бойынша бюджеті 5 миллиард АҚШ долларын құрайтын PM Kusum бағдарламасы іске қосылды, онда талап жергілікті өндірілген жабдықты пайдалану болды.

Сондай-ақ, ұлттық сертификаттау бағдарламасы іске қосылды, ол елде ЖЭС турбиналарын сатқысы келетін кез келген өндірушіден жергілікті құрастыру бөлімімен және пайдалану және техникалық қызмет көрсету тобымен (O&M) жабдықтарының сапа сертификатына ие болуын талап етеді. Бұл қытайлық компаниялардың Үндістанда өндіріс орындарын ашуын тоқтату үшін жасалды.

Бағдарламаның басталғаны туралы хабарландырудан кейін Adani Solar сияқты отандық өндірушілер ұяшықтар мен модульдерді өндіру қуатын кеңейтуге ниетті екенін жариялады. Жергілікті әлеуеті жоқ ЖЭК жобаларын әзірлеушілерге жергілікті жеткізушілермен мәмілелер жасасу немесе өз қуатын салу қажет болуы мүмкін. Кейбір қытайлық компаниялар Үндістанда модульдер мен ұяшықтар шығару жоспарларын тездетеді деп күтілуде. Мысалы, Лонги Грин Энерджи ұяшықтар (500 МВт) және модульдер (500 МВт) шығаратын зауыт салу жоспарын жариялады.

Бағдарлама басталғанға дейін елде ЖЭС үшін компоненттер өндірісі дамыған болатын. Үндістанда ірі отандық және халықаралық турбина өндірушілерінде өндіріс және құрастыру желілері болды және турбина бөлшектерінің көпшілігін жергілікті жеткізушілерден алды, өйткені өндіріс шығындары төмен, ал үлкен бөлшектерді тасымалдау қымбатқа түседі.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бүгінгі күні ЖЭК жобаларын іріктеу бойынша аукциондық сауда-саттық нарығы жеке отандық және шетелдік инвесторларды тартады, олардың ішкі сатып алу қызметі процесі мемлекет тарапынан реттелмейді. Әрбір инвестор өзінің қаржылық моделінің негізгі көрсеткіштеріне сүйене отырып, белгілі бір жабдық өндірушісіне өз бетінше артықшылық береді, өйткені аукциондарда жеңістің шешуші факторлары ең төменгі баға және белгіленген қуаттың ұсынылған көлемі болып табылады.