Б.Алиханов, сенатор, Өзбекстан Республикасы Олий Мәжіліс Сенатының Арал өңірі аймағын дамыту мәселелері жөніндегі комитетінің төрағасы, Өзбекстан экологиялық қозғалысының төрағасы, Халықаралық экология және тіршілік қауіпсіздігі академиясының академигі

Ф. Т. Ганиева, Өзбекстан Экопартиясы мен Экоқозғалысының шетелдік жәнехалықаралық экологиялық ұйымдармен байланысты дамыту бөлімінің басшысы

Шығыстардың ұлғаюына және өнімділіктің төмендеуіне, қоршаған ортаға теріс әсердің өсуіне алып келетін ресурстарды көп қажетсінетін экономиканың ескі моделін еңсеру қазіргі заманның өткір проблемаларының бірі. Бүгінде көптеген елдер қоршаған ортаны қорғау экономикаға жүктеме болып саналатын дәстүрлі даму моделінен экология даму қозғалтқышы деп танылған модельге, яғни «жасыл» экономикаға көшу мақсатында өздерінің экологиялық саясатын жандандыруда.

Бүгінде қоршаған ортаныңжағдайы әрқайсысымызды толғандырады.Жауап айқын. Біз табиғат пандемиясының куәгерлері ғана емес, сонымен қатар оның себепшілері де болып табыламыз.

  Біздіңойымызша, сыни температура теориясының идиомасы бар. Жер планетасы -тірі ағзаға ұқсас біртұтас дүние.

Биологиялықағза зиянды бактериялар мен вирустардан қорғану үшін қалыпты өмірлік функциялары бұзылған кезде дене температурасын жоғарылатады, бұл оның зиянды әсерлерге төзімділігін жақсартуға көмектеседі. Сонымен қатар, мұндай әрекеттердің сыни шегі бар: адам үшін, мысалы, дене температурасының 42 градусқа дейін көтерілуі өлімге әкелуі

Сол сияқты Жердің де сыни шегі бар, одан асып кету қайтымсыз процестерге әкеледі.

Жаңа жаһандық «жасыл» бағытты жариялаубұл әлемдік экономикалық және қаржылық жүйелерге тұрақтылықты қайтаруға, адам дамуының тұрақты өсуін қамтамасыз етуге қабілетті даму жолдарының бірі.

Жеңілдетілген түсінікте «жасыл» экономика бұл табиғи ресурстарды тиімді пайдаланатын, жаңартылатын, ресурс үнемдейтін, қалдықсызжәне қалдығы аз технологияларды кеңінен қолданатын, парниктік газдар шығарындылары төмен, қоршаған орта үшін тәуекелдерді айтарлықтай азайтатын экономика.

Дәл сол себепті Өзбекстан Президенті Ш.М. Мирзиёев 2019жылғы 14 маусымда Бішкекте өткен ШЬІҰ-ға мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің отырысында ШЫҰ елдерінде қазіргі заманғы ресурс үнемдейтін және экологиялықтаза технологияларды кеңінен енгізу мақсатында «Жасыл белдеу» бағдарламасын қабылдауды ұсынды.

«Жасыл» экономиканы дамыту, оның ішінде Арал дағдарысыныңтеріс салдарларын төмендету және Арал өңірін әлеуметтік-экономикалық, экологиялық оңалту мән-мәтінінде Өзбекстан үшін ғана емес, бүкіл Орталық Азия үшін де өзекті мәнге ие.

Республиканың аграрлық секторына «жасыл» экономиканы енгізудің перспективалы бағыттарының арасында экологиялық таза ауылшаруашылық өнімдер өндірісін дамыту Бүгінде Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының(ЭЫДҰ) көптеген мемлекеттері жаңартылатын энергия көздеріне көшу туралы саяси шешімдер қабылдады, органикалық ауыл шаруашылығын жан-жақты көтермелейді,экологиялық жобаларды және жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) саласын дамытуға субсидияларды ұлғайтады, жер мен судыңөнімділігін арттырады, «жасыл» экономиканы дамыту мен ынталандыру саласындағы нормативтік-құқықтық құжаттарды жетілдіреді.

Осы жағдайларда Өзбекстанда мемлекеттік және қоғамдық құрылыс саласындағы реформаларды дәйекті және кезең-кезеңімен жүзеге асыру шеңберінде бірінші жоспарға біздің республикамыздың «жасыл» экономикаға көшу процесін жеделдетуге және тұрақты даму мақсаттарына тиімді қол жеткізуге бағдарланған міндеттер қойылады. Бұған қоса,бұл климаттың өзгеруіне қарсы күресте маңызды мәселеге айналады.

Жайылымдардың тозуы, топырақтың сортаңдануы, эолдық процестердің дамуымен қатар жүретін Арал өңірі аумағының қарқынды шөлейттенуі Аралқұмның жаңа шөлінің пайда болуына әкелді, ол жерден жыл сайын жүздеген километргетаралып, 100 млн. тоннаға жуық шаң мен улы тұздар көтеріледі.

Теңіздің кебуі салдарынан Арал бассейніндегі климаттық өзгерістер басқа өңірлерге қарағанда анағұрлым қатаңжүреді, әлемдегі орташа мәндерден екі есе қарқынды (тиісінше 0,14° С-ге қарсы 0,29° С), температураның күндізгі амплитудасы ұлғайды, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмендеді, әсіресе жылдың жылы мезгілінде ауа температурасы 40° С-ден асатын күндер саны өсті.

Осыған байланысты Өзбекстан келесі шараларды қабылдауда:

-         өңірлік ынтымақтастықты нығайту саласындағы саяси шешімдерді іскеасырубойынша;

-         қоршаған ортаны қорғаусаласындағы нормативтік-құқықтықбазаны жетілдіру бойынша;

-         бағдарламалар мен даму стратегияларын әзірлеу және қабылдау бойынша;

-         инвестициялық жобаларды жүзеге асыру бойынша;

-         экология саласындағы жетекші сарапшылардың қатысуымен ғылыми-практикалық форумдар ұйымдастыру.

Айта кету керек, бүгінде Арал маңы өңірінде экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайды жақсарту бойынша теңдесі жоқ кең ауқымды жұмыс жүргізілуде. Арал теңізінің құрғаған түбінде, тек 2018 жылдың желтоқсаны мен 2021жылдың наурызы аралығында, шамамен 1,7 млн. гектар жерге сексеуіл тұқымы (оның ішінде авиацияның көмегімен) себілді.

Арал түбіне шөлге төзімді өсімдіктерді отырғызу біруақытта бірнеше маңызды міндеттерді шешеді.

1.           Қоршаған ортаның жай-күйін жұмсарту, табиғи ресурстардың одан әрі тозуының алдын алу үшін жағдайлар жасалады.

2.           Аралдың құрғаған түбінде құм ұстаудың максималды көлемі қамтамасыз етіледі.

3.           Фаунаның әр алуан түрлерінің таралуы мен көбеюі үшін қолайлы экожүйе қалыптасады.

4.           Шөл ормандары ауданының және биоалуантүрліліктің ұлғаюы осы аймақтағы климатты жұмсартуға жағдай жасайды.

Республиканың аграрлық секторына «жасыл» экономиканы енгізудің перспективалы бағыттарының арасында экологиялықтаза ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамыту бар.

Өзбекстанныңтағы бір бастамасы «ақылды» ауыл шаруашылығы саласындағы өзара іс-қимыл тұжырымдамасын әзірлеп, қабылдау және халықтың өсуі, жер-су ресурстарының сарқылуы және климаттың өзгеруі аясында шиеленісетін өңірдегі азық-түлік қауіпсіздігі проблемаларын шешуге ықпал ететін агроинновацияларды енгізу болды.

Қазіргі уақытта Өзбекстандағы көптеген фермерлік шаруашылықтар экологиялық таза өнімдер өсіреді. Бұл ретте тиімді микроағзалар технологиясы (ЭМ-технология) және өсімдіктерді биологиялық қорғау құралдары ауыл шаруашылығында пестицидтерді қолданудың неғұрлым озықбаламалары пайдаланылады. Бұл -химиялықтан органикалық«ақылды» ауылшаруашылығына, яғни минералды тыңайтқыштар мен химиялық қорғаныс құралдарынсыз ауылшаруашылық өнімдерін өсіруге практикалық көшу.

Сонымен қатар, органикалықегіншілік, дербестендірілген және «ақылды» ауыл шаруашылығы, өнімділігі жоғары және қатал топырақ-климаттық жағдайларға төзімді ауыл шаруашылығы дақылдарының генотиптерін жасау сияқты салаларда ғылыми-инновациялық әзірлемелерге деген қажеттілік қатты сезіледі.

Бұған қоса, Орталық Азия өңіріндегі су ресурстарының 90%-ға жуығы ауыл шаруашылығында әлі де тиімсіз суару әдістерімен пайдаланылады. Осы жағдайларда ауыл шаруашылығында қазіргі заманғы экологиялық таза ресурс және су үнемдеу технологияларын әзірлеу мен енгізуде елдер арасында тәжірибе алмасу мәселесі өзектендіріледі.

Республиканыңсу секторын «көгалдандырудың» маңызды бағыттары ауыз сумен жабдықтау жүйесін жетілдіру және экологиялық қауіпсіз кәріз жүйелерін дамыту болып табылады.

Орталықтандырылған ауыз сумен жабдықтау жеткіліксіз дамыған аудандарда жүргізілетін су құбыры желілерін жаңғырту осы секторды «көгалдандыру» бойынша практикалық қадамдарды ұсынады. Мәселе Арал маңы өңірі аймағында осы секторды дамыту магистралды су құбырларын жетілдіру негізінде де, жергілікті жүйелерді, тұщыландыру қондырғыларын құру негізінде де белгіленген.

Ауыз сумен жабдықтауды және елді мекендердің санитариясын жетілдіру, сондай-ақелдегі халықтың денсаулығын жақсарту мақсатында ауыз сумен жабдықтау көздерін ластану мен сарқылудан қорғауды күшейту, қолжетімділігі қиын және шалғайдағы ауылдық елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз ету, қалалар мен елді мекендердің өнеркәсіптік және тұрмыстық сарқынды суларын тазарту жүйелерін жетілдіру жөнінде батыл шаралар қабылдануда.

Өзбекстан Республикасының алғашқы отын-энергетикалық ресурстарының құрылымында негізгі орынды мұнай, газ, сондай-ақ көмір және ішінара гидроэнергетика алады. Жаңартылатын энергия көздерінің үлкен әлеуетіне қарамастан, олардың үлесі бір пайызға да жетпейді.

Көмірсутекті энергия көздерінің ресурстық шектелу факторы, олардың сарқылу ауқымы мен қарқыны баламалы энергетиканың ауқымды дамуының жаһандық трендінен қалмау үшін қажетті шараларды қабылдауға итермелейді. Сараптамалық бағалауларға сәйкес, елімізде жаңартылатын энергия көздерін пайдалану мүмкіндігі 51 млрд. тонна мұнай баламасына теңестіріледі. Бүгінгі таңда қолданыстағы технологиялар 179 млн. тонна мұнайға баламалы энергия алуға мүмкіндік береді, бұл республикада өндірілетін отын көлемінен үш есе артық, сондай-ақ 447 млн. тонна көмірқышқыл газының, күкіртті қосылыстардың, азот тотығының және басқа да ластаушы заттардың шығарылуын болдырмауға мүмкіндік береді.

Құқықтық негіздер құру, жаңартылатын энергия көздерін пайдаланусаласындағы мемлекеттік саясаттыңбасым бағыттары мен шаралар кешенін жүйелі бекіту, экономика салаларында, әлеуметтік салада және отын-энергетикалықтеңгерімді әртараптандырудеңгейінде энергия тиімділігін арттыру, ЖЭК өндірушілерді қаржылық ынталандыру, сондай-ақ елдің энергетикалық қауіпсіздігін нығайту мақсатында 2019 жылы «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану туралы» Өзбекстан Республикасының Заңы қабылданды.

Өзбекстанның «жасыл»экономикаға көшуінің маңызды аспектілерінің бірі экологиялық таза көлікті дамыту болып табылады.

Республикада пайдаланылатын көлік құралдарының құрылымында автомобиль басым, олардың жалпы саны 2,7 млн.бірлікті құрайды. Салыстырмалы тиімділік пен үнемділікке қарамастан,автокөлік энергия ресурстарын екінші ірі тұтынушы және өнеркәсіп секторымен қатар қоршаған ортаны негізгі ластаушылардың бірі болып табылады. Жалпы алғанда, көлік құралдарынан атмосфераға ластаушы заттар эмиссиясының үлесі қазіргі уақытта елде 65%-ға жетеді, ал Ташкент сияқты ірі қалаларда 80%-дан асады. Бұл ретте автокөлікте бензин мендизель отынын пайдалану есебінен ластаушы заттар шығарындыларының жыл сайынғы көлемі 1,5 млн. тоннадан астамды құрайды.

Біздіңойымызша, тиімді және экологиялық таза қозғалтқыштардың бірі ішкі жану қозғалтқыштарын криогенді сутекті немесе бензин-сутекті композициялық отынға ауыстыру болып табылады. Көптеген елдер сутекті отынға көшутехнологиясын әзірлеумен айналысады, бірақ, өкінішке орай, бытыраңқы түрде.

Сонымен қатар, сутектіңотын ретіндегі артықшылығы оның жануы кезінде экологиялықтаза су буының пайда болуымен ғана емес, сонымен бірге органикалық отынмен салыстырғанда үлкен энергия резервіне ие болуымен байланысты: бір тонна сутек жанған кезде 3,5 тонна органикалық отын жанған кездегімен бірдей жылу бөлінеді.

Өзбекстанның «жасыл» экономикаға көшу процесінде білім мен ғылым ерекше рөл атқарады.

2019 жылғы мамырда ел Үкіметі Өзбекстан Республикасында Экологиялық білім беруді дамыту жөніндегі тұжырымдаманы бекітті, ол оқытудың барлық кезеңдерінде үздіксіз экологиялық білім беру мен тәрбиелеу жүйесін кезең-кезеңімен енгізуді көздейді.

Бұл мемлекеттікстандарттарды одан әрі жетілдіруді, республиканың ғылыми әлеуетін дамытуды, тиісті мамандықтар бойынша кадрлар даярлау үшін оку процесі мен біліктілікті арттыру жүйесін қайта қарауды, сондай-ақ мектепке дейінгі, жалпы орта, арнаулы орта, кәсіптік және жоғары білім беру мекемелері үшін оку-әдістемелік құралдарды, окулықтарды, көрнекі және дидактикалық материалдарды дайындауды және басып шығаруды талап етеді.

Осылайша, тұрақты, неғұрлым экологиялық таза «жасыл» экономикаға көшу қосымша жұмыс орындарын құра отырып және ауыл шаруашылығында, қайта өңдеу салаларында, құрылыс индустриясында және басқа салаларда бар жұмыс орындарының сапасын арттыра отырып, еңбек нарығына да әсер етеді.