Өзбекстанның электр энергетикасы секторында энергетиканың сыни реформасы жүргізілуде, ол сектордағы шығындарды қалпына келтіру мақсатында «Өзбекстанэнерго» ны бөлуді және тарифтік реформаны қамтиды. Негізінен, жүктеменің өсуін қамтамасыз ету және ескі тиімсіз жылу электр станцияларын ауыстыру үшін айтарлықтай инвестициялар қажет. Мамандардың бағалауы бойынша, 2025 жылға қарай өндіруші активтерге $11,67 млрд. және таратушы активтерге $0,71 млрд. инвестициялар қажет болады.

Өзбекстан үкіметінің электр энергетикасы жөніндегі шеберлік жоспарында сипатталғандай, Үкімет елдің энергетикалық қауіпсіздігін арттыруға және жаңартылатын энергия көздерінің табысты әрі экологиялық таза жобалары бар активтердің қуатын 2030 жылға қарай күн энергетикасының 5 ГВт-қа дейін жобаларын іске асыружолымен ұлғайтуға толығымен бейілді.

ЖЭК бойынша заңнамалық бастамалар

«Өзбекстан Республикасының отынэнергетика саласын басқаружүйесін түбегейлі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» Өзбекстан Республикасы Президентінің 01.02.2019 жылғы №УП-5646 жарлығына сәйкес Энергетика министрлігі кұрылып, оған жаңартылатын энергия көздерін (ЖЭК) пайдалану саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты іскеасыру жөніндегі уәкілетті органныңфункциясы жүктелді.

2019 жылғы мамырда «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану туралы» және «Мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы» Өзбекстан Республикасының Заңдары қабылданды, олар ЖЭК жобаларын іске асыруды жеделдету үшін нормативтік-кұқықтық негіз қалыптастырды.

Бұдан басқа, Министрлер кабинетінің 22.07.2019жылғы №610 қаулысымен Өзбекстан БЭЖ-іне ЖЭК объектілерін интеграциялаудың негізгі техникалық аспектілерін айқындайтын электр энергиясын, оның ішінде ЖЭК-тен өндіретін кәсіпкерлік субъектілерін бірыңғай электр энергетикалық жүйесіне қосу регламенті бекітілді.

Сонымен қатар, «Электрэнергетикасы саласын жедел дамыту және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» Өзбекстан Республикасы Президентінің 23.10.2018 жылғы № ПП-3981 қаулысына сәйкес мыналар тапсырылды:

-        бұл ретте электр энергиясын өндіру жөніндегі кәсіпорындарға, оныңішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарттарында шетелдік инвестицияларды қоса алғанда, жекеменшік инвестицияларды кеңінен тартуды көздей отырып,электр энергиясын өндіруді ұйымдастырудың қазіргі заманғы схемасын әзірлеу және қолда бар ресурстық базаны, қазіргі заманғы технологиялық үрдістерді және электр энергиясының балама көздерін пайдалануды негізге ала отырып,әлеуетті инвесторлармен МЖӘ шарттарында электр энергетикасы саласындағы жаңа инвестициялық жобаларды пысықтау.

Осыған байланысты, бүгінгі күні Энергетика министрлігі ЖЭК үлесін арттыру жағына қарай генерациялау құрылымын әртараптандыру мақсатында мемлекеттік-жекешелік әріптестік (МЖӘ) қағидаттарында ЖЭК саласындағы инвестициялық жобаларды іске асыруға бағытталған іс-шаралар кешенін жүзеге асыруда.

ЖЭК саласына МЖӘ тетіктерін енгізуэлектр энергиясының тәуелсіз өндірушілері (ЖЭК) ретінде озық инновациялық техникалық және технологиялық шешімдері бар жетекші шетелдік компаниялардың тікелей шетелдік инвестицияларын генерациялау нарығына тартуды қамтамасыз етеді.

ЖЭК саласындағы инвестициялық жобаларды МЖӘ шарттарында іске асырудың көптеген артықшылықтары бар екенін атап өту қажет, өйткені жобаны іске асырудың бүкіл процесі (қаржыландыруды тарту,техникалық-экономикалық негіздемені жүзеге асыру, технологияларды таңдау, логистиканы жүзеге асыру процесі, құрылыс-монтаждау жұмыстары, энергия объектісін өмірлік цикл бойы пайдалану және иелену процесі) инвестордың міндетіне жатады, ал электр энергиясын бірыңғай сатып алушының, яғни «Өзбекстан Ұлттық электр желілері» АҚ-ның міндеті өндірілген электр энергиясын кепілді сатып алуды жүзеге асыру.

ЖЭК саласын дамытудың нысаналы параметрлері

Өзбекстан Республикасы Президентінің 27.03.2019 жылғы № ПП-4249 қаулысына сәйкесЭнергетика министрлігі қатысты министрліктермен және ведомстволармен бірлесіп, сондай-ақ халықаралық қаржы институттарының (Дүниежүзілік банк,Азия даму банкі) техникалық жәрдемімен елді отын-энергетикалық қамтамасыз етудің 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын әзірледі.

Бұдан басқа,халықаралық консультант Mott MacDonald компаниясы (Ұлыбритания) Өзбекстанның электр энергетикалық секторын, оныңішінде ЖЭК бөлігінде ұзақ мерзімді дамытудың басжоспарын (Master Plan) әзірледі.

«Өзбекстан Республикасының2019-2021 жылдарға арналған инновациялық даму стратегиясын бекітутуралы» Өзбекстан Республикасы Президентінің 21.09.2018 жылғы №УП-5544жарлығымен ЖЭК пайдалана отырып электр энергиясын өндіруүлесін 2025 жылға қарай кемінде 20%-ға дейін ұлғайту айқындалғанын атап өту қажет.

Бұдан басқа, «Экономика салалары мен әлеуметтік саланың энергия тиімділігін арттыру, энергия үнемдеу технологияларын енгізу және жаңартылатын энергия көздерін дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралар туралы» Өзбекстан Республикасы Президентінің 22.08.2019 жылғы № ПП-4422 қаулысына сәйкес ЖЭК-ті дамытудың ұзақ мерзімді нысаналы параметрлері және ЖЭК-ті одан әрі дамытудың ұйымдастырушылық-практикалық шараларының жоспары бекітілді.

Осы қаулымен ЖЭК-ті пайдалана отырып электр энергиясын өндіру үлесін 2030 жылға қарай кемінде 25%-ға дейін ұлғайту айқындалған. Нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізу үшін шамамен 10 ГВт жаңа ЖЭК объектілерін, оның ішінде 5 ГВт күн (жеке үй шаруашылықтарының куаттарын есепке алмағанда),3 ГВт жел және 1,9 ГВт су электр станцияларын салу көзделген.

Сонымен қатар, жиынтық қуаты 10 ГВт-тан асатын жаңа ЖЭК объектілерін салу және қолданыстағы СЭС-терді жаңарту ЖЭК объектілерінен 37 млрд. кВт*с астам электр энергиясын өндіруді (2018 жылы 5 млрд. кВт*с), сондай-ақ 8,1 млрд. м3 астам табиғи газды шартты жыл сайынғы үнемдеуді қамтамасыз етеді

ЖЭК саласын ынталандыру

Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды ынталандыру мақсатында «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану туралы» Өзбекстан Республикасының Заңымен бірқатар жеңілдіктер мен артықшылықтар беріледі:

- ЖЭК қондырғыларын өндірушілерді олар мемлекеттік тіркелген күннен бастап бесжыл мерзімге салықтардың барлық түрлерін төлеуден босату;

-ЖЭК-тен энергия өндірушілерді ЖЭК қондырғылары үшін мүлік салығын және осы қондырғылар (номиналды куаты 0,1 МВт және одан жоғары) орналасқан учаскелер бойынша жер салығын төлеуден оларды пайдалануға берген кезден бастап 10 жыл мерзімге босату;

-ЖЭК пайдаланатын айдан бастап үш жыл мерзімге қолданыстағы энергия ресурстары желілерінен толықажыратылған тұрғын үй-жайларда ЖЭК пайдаланатын тұлғалардың меншігіндегі мүлікке жеке тұлғалардың мүлкіне салық салынбайды;

-ЖЭК пайдаланатын айдан бастап 3 жыл мерзімге қолданыстағы энергия ресурстары желілерінен толық ажыратылған тұрғын үй-жайларда ЖЭК пайдаланатын тұлғалар жер салығынан босатылады.

Сондай-ақ ЖЭК-тен энергия өндірушілерге және ЖЭК қондырғыларын өндірушілерге жергілікті желілер арқылы жеткізілетін ЖЭК-тен өндірілетін электр, жылу энергиясын және (немесе) биогазды өткізуге жергілікті желілерді (электр,жылу және/ немесе газ) құру және заңды әрі жеке тұлғалармен шарттар жасасу құқығы берілді.

ЖЭК пайдалануды одан әрі ынталандыру мақсатында Өзбекстан Республикасы Президентінің 22.08.2019 жылғы № ПП-4422 қаулысымен 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап мынадай іс-шаралар жыл сайын бекітілетін параметрлер шегінде Өзбекстан Республикасының мемлекеттік бюджеті қаражаты есебінен қаржыландырылатын тәртіпті енгізу көзделген:

а) жеке тұлғаларға күн фотоэлектр станцияларын, күн су жылытқыштарын, сондай-ақэнергия тиімді газ жылыту құрылғыларын сатып алуға арналған шығыстардың 30%-ы мөлшерінде, бірақ одан аспайтын мөлшерде өтемақы беру:

3 млн. сом күн фотоэлектр станциялары үшін;

1,5 млн. сом күн су жылытқыштары үшін;

200 мың сом газ-жылыту құрылғылары үшін;

ә) жеке және заңды тұлғаларға ЖЭК қондырғыларын, энергия тиімді газ жылыту құрылғылары мен қазандықтарды, сондай-ақ басқа да энергия тиімді жабдықтарды сатып алуға коммерциялық банктердің кредиттері бойынша пайыздық шығыстарды жабуға өтемақы беру:

жеке тұлғаларға сомасы 500 млн. сомнан аспайтын кредиттер бойынша-Өзбекстан Республикасы Орталық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен асатын бөлігінде, бірақ З пайыздық тармақтан аспайтын мөлшерде;

заңды тұлғаларға сомасы 5 млрд. сомдан аспайтын кредиттер бойынша-Өзбекстан РеспубликасыныңОрталықбанкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен асатын бөлігінде,бірақ 5 пайыздық тармақтан аспайтын мөлшерде.

Инвестициялық жобалар

Мәселен, Министрлер кабинетінің 08.08.2018 жылғы № 633 қаулысына сәйкес Халықаралық қаржы корпорациясы тарапынан МЖӘ негізінде Навои облысында қуаты 100 МВт күн ФЭС пилоттық инвестициялық жобасын іске асыру үшін әлеуетті компанияларға конкурстық іріктеу жүзеге асырылды және нәтижесінде (04.10.2019 ж.) 2,679 цент/кВт*с тарифімен «Masdar Energy» (БАӘ) компаниясы жеңімпаз болып танылды.

2019 жылғы 18 қазанда тендердіңоң нәтижесін ескере отырып, Өзбекстан Республикасының Үкіметі мен Халықаралық қаржы корпорациясы арасында консультациялық қызметтерді тарту және Scaling Боіагжобасы бойынша куатты 1000 МВт-қа дейін арттыру туралы келісімге қол қойылды.

Қазіргі уақытта ЕҚДБ тарапынан ЕҚДБ, Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитетжәне «Өзбекэнерго»АҚ арасында қол қойылған 14.01.2019 жылғы Өзара түсіністік туралы меморандум негізінде консультациялық қызметтерді жүзеге асыру және Қарақалпақстан Республикасында куаты 100 МВт жел электр станциясын салуға аукциондық сауда-саттық жүргізу шеңберінде тиісті техникалық зерттеулерді жүргізу үшін донорлық қаражат есебінен Juru Energy (Ұлыбритания) және Synergy Consulting (Үндістан) компанияларымен келісімдер жасалды.

Бұдан басқа, 2019 жылғы 16 тамызда Энергетика министрлігі, Инвестицияларжәне сыртқы сауда министрлігі мен Азия Даму Банкі арасында 2019-2025 жылдары жалпы куаты 1 ГВт-қа дейінгі күн электр станцияларының инвестициялық жобаларын іске асыру шеңберінде Консультациялық қызметтер көрсетутуралы меморандумға қол қойылды. Энергетика министрлігі 2020 жылы МЖӘ қағидаттарында жалпы куаты 600 МВт-қа дейінгі Жизақ, Самарқанджәне Сурхандария облыстарымен күн ФЭС-ін салуға конкурстықсауда-саттық жариялау және өткізу бойынша шаралар кешенін жүргізуде.

2021 жылғы үшінші мамырда

ACWA Power компаниясы, Өзбекстан Республикасы Энергетика министрлігі және Инвестициялар және сыртқы сауда министрлігі арасында Жел паркі жобасын іске асыру туралы келісімге қол қойылды. Жоба Қарақалпақстанда қуаты 1500 МВт жел энергетикалық жобасын әзірлеуді, салуды және пайдалануды қамтиды, ол пайдалануға берілгеннен кейін Орталық Азиядағы ең ірі жел электр станциясы және әлемдегі еңірі станциялардың біріне айналады.ACWA Powerсонымен қатар Бухара мен Навоидегі осы жылдың басында жасалған, жалпы куаттылығы 1000 МВт болатын екі жел энергетикасы жобасының инвесторы болып табылады. Олар бойынша Электр энергиясын сатып алу туралы келісімдерге (PPA) және инвестициялық келісімдерге қол қойылды. Сонымен қатар, СаудАрабиясы компаниясы Сырдарияда куаттылығы 1500 МВт болатын жоғары тиімді газэлектр станциясын салу жобасын жүзеге асыруда.

Өзбекстанның Энергетика министрлігі Сурхандария облысының Шерабад ауданында екінші күн фотоэлектрлік станциясын (Шерабад II) салу жобасын жүзеге асыруда. Қуаты 300 МВт станция 2024жылға қарай Шерабад I (200 МВт) жобасының нысандарына жақын жерде салынуы керек, бұл туралы 2020 жылдың ақпан айында жарияланды. Жобаны Энергетика министрлігі Өзбекстан үкіметі мен Азия Даму Банкі арасындағы күн энергиясының 1 ГВт конкурстық сауда-саттығын өткізу бойынша техникалық жәрдем көрсету жөніндегі жалпы меморандум шеңберінде іске асырады. 1,1 млрд. кВтс астам жылдық өндіріспен 500 МВт екі фотоэлектр станцияның жалпы қуаты өңірде электр энергиясын жылдық тұтынудың30%-ға жуығын қамтамасыз ету үшін жеткілікті болады. 2021 жылғы 12 мамырда Шерабад СЭС-ін іске асыру бойынша сауда-саттық өтті (2-кезең). Сауда-саттық қорытындылары жобаны іске асырудың ең төменгі тарифі бойынша жаңа рекордты көрсетті. Осылайша, Масдар компаниясы (Abu Dhabi Future Energy Company PJSC) жеңімпаз болып танылды, ол $0,018045 / кВт*с (2021 жылғы 12 мамырдағы ҚР Ұлттық банкінің бағамы бойынша 7,7 теңге/кВт*с) мөлшерінде тариф ұсынды.