Қазақстанда ЖЭК-жобалардың құрылысына қатыса алатын кәсіпорындар жұмыс істейді.

Соңғы жылдары Қазақстанда жаңартылатын энергетиканы дамыту туралы көбірек айтылуда. Елдегі электр энергиясының тапшылығы және қазбалы энергия көздерінен «жасыл» энергияға көшу жөніндегі жаһандық үрдіс республикаларды күн және жел энергиясымен жұмыс істейтін электр станцияларының құрылысына көбірек назар аударуға мәжбүр етеді.

Бұл бағытта нақты жетістіктерді атап өтуге болады. Осылайша, 2023 жылдың бірінші тоқсанының қорытындысы бойынша Қазақстанда жаңартылатын энергия көздерінің белгіленген қуаты 2,5 гигаваттқа жетті және бұл бір жыл бұрынғы көрсеткіштен бірден бес бөлікке артық.

Бұл ретте ЖЭК объектілерінің электр энергиясын өндіруі 1,5 млрд киловатт-сағатты құрады, бұл 2022 жылдың ұқсас кезеңінен 58,5%-ға (!) жоғары. Бұл көлемдердің барлығы дерлік күн және жел электр станцияларымен қамтамасыз етіледі (әрқайсысы шамамен 1,1 гигаватт).

Бірақ алда одан да үлкен ЖЭК көлемінің құрылысы күтілуде: 2030 жылға қарай Қазақстан өзінің энергия теңгеріміндегі жаңартылатын энергия көздерінің үлесін қазіргі 4,5%-дан 15%-ға дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр. Шынында да, жаңа «жасыл» жобаларды салу – бұл ел үшін сөзсіз игілік, бірақ олардың өздері туралы не белгілі? Оларды кім салады және материалдар мен жабдықтар қайдан келеді?

Нарықта не болып жатыр?

Қазіргі заманғы «жасыл» электр станциялары – күн, жел немесе шағын гидроэлектр станциялары – күрделі, көбінесе автоматтандырылған жүйелер. Әлемдік өндірушілер ықшамдылықты сақтай отырып, максималды энергия өндіруге қол жеткізу үшін күн панельдерін немесе жел турбиналарын үнемі жетілдіріліп отырады.

Егер бес жыл бұрын қуаты 1 мегаватт турбиналар қалыпты болып көрінсе, қазір озық әзірлемелер кем дегенде 5 мегаватт ұсынады. Шартты түрде, жел электр станциясына 10 мачтаны орнатқан кезде, бұрын 10 мегаватт алынса, ал қазір – бірнеше есе көп. Бұл тұрғын үйлерден бастап өнеркәсіптік кәсіпорындарға дейін тұтынушыларды көбірек қамтуды білдіреді.

Қазақстанда мұндай жабдық өндірісі әзірге игерілген жоқ – тек жоспарлар бар. Мысалы, Жамбыл облысында 1 гигаватт жел паркін салу жобасы аясында жел станцияларына арналған жабдықтарды шығаруды жергіліктендіру жоспарлануда. Мамыр айында Қытайдың Мемлекеттік энергетикалық инвестициялық корпорациясының Қазақстанда «мұнаралар, гондолалар мен жел диірмендеріне арналған қалақтар шығаратын бірнеше заманауи зауыттар» салу жоспарлары туралы белгілі болды.

Осындай жабдықты жеткізу бойынша әлемдік көшбасшылардың бірі болып табылатын қытайлық SANY Renewable Energy компаниясы осы өнеркәсіптік жобаның серіктесі болуы мүмкін. Токан Жанат, SANY компаниясының Орталық Азия бойынша бас менеджері, QazaqGreenFest 2023 ЖЭК халықаралық іскерлік фестивалінің аясында жергіліктендіру бойынша жоспарларын растады, бірақ оның айтуынша, нақты не және қандай көлемде өндірілетіні әзірге белгісіз.

Сонымен қатар, елде нарықта ЖЭК-электр станцияларының басқа бөліктерін – металл конструкциялары мен қосалқы құрылыстарды жергілікті оқшаулау туралы көбірек айтылуда. Күн немесе жел станциясы, басқалар сияқты, үлкен құрылыс жұмыстарын қажет етеді. Мысалы, күн панельдерін металл жақтауларға орнатып, оларды арнайы кабельдермен жалғау керек, содан кейін бәрін ортақ желіге шығару керек.

Қазақстанда осындай конструкциялар мен кабельдер қазірдің өзінде шығарылуда. Осындай кәсіпорындардың бірі – Қарағандыда орналасқан Profland компаниясы.

2007 жылы негізі қаланған зауыт жыл сайын 5 мың тоннаға жуық болатты қайта өңдейді және металл бейіндерден кабельдік өнімдерге дейін 10 мыңнан астам үлгілік өлшемдегі өнім шығарады.

Өндірісте еліміздегі ең ірі «АрселорМиттал Теміртау» комбинатынан металл пайдаланылып, ол еуропалық, түрік, қытайлық, ресейлік және украиндық өндірушілердің түрлі жабдықтарының көмегімен өңделеді.

Артем Слесаренко, осы компанияның негізін қалаушы және «Qazaq Green» ЖЭК қауымдастығының тәуелсіз директоры, кәсіпорын соңғы жылдары жаңартылатын энергетика нарығында белсенді жұмыс істеуге тырысып жатқанын атап өтті. Осылайша, зауыт күн панельдеріне арналған әр түрлі жабдықтарды ұсынады: кабельдер мен күн профильдері, сондай-ақ ғимараттардың төбелері мен топырақта панельдерді орнатуға арналған ішкі құрылымдар.

Кәсіпорын қуаты Жазқазған маңында 10 мегаватт болатын Кеңгір электр станциясына күн панельдерін бекіту үшін 220 тонна металл конструкцияны, сондай-ақ Балқаш қаласының жанында қуаты 50 мегаватт болатын «Kaz Green Energy» станциясына 1 мың тонна металл конструкцияны жеткізді.

Жергілікті оқшаулаумен проблемалар үлкен

Бірқатар жобаларға сәтті қатысқанына қарамастан, нарық көбінесе өнім берушілер үшін жабық күйінде қалуда, дейді Артем Слесаренко.

«Біз бұл қозғалысты дамытып жатырмыз, бірақ қиындықтарға тап болудамыз. Мысалы, қытайлық инвесторлар келеді (ЖЭК жобасын жүзеге асыруға - Авт.) және олар қытайлық мердігерлерін өздерімен бірге алып келгісі келеді. Егер нарыққа 1 гигаваттқа арналған ірі ЖЭК-жоба кірсе, онда олар сенімен сөйлеспейді де», – дейді «QazaqGreen» сұхбаттасушысы.

Мұндай жағдай шетелдік бас мердігерлермен барлық дерлік жобаларда қалыптасады. Осы орайда «тұйық шеңбер» пайда болады: шетелдік инвесторлар Қазақстанда белгілі тәжірибелі өнім берушілердің жетіспеушілігі себебінен өз мердігерлері мен жеткізушілерін тартады, бірақ бұл ретте біздің елімізде мұндай жеткізушілер жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар жобаларды іске асыруға тартпайтындығына байланысты пайда болмайды.

Бұл жағдай көптеген жылдар бойы мұнай-газ саласында болған жағдайға ұқсас. Жергілікті қамту туралы көп айтылды және әлі де айтылуда, бірақ көбінесе ол ретінде жергілікті ЖШС ашу немесе сол шетелдік жеткізушілердің бірлескен кәсіпорындарын құру бүркемеленді. Осыған байланысты инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде ақша қазақстандық өндірістерді дамытуға немесе жергілікті мамандардың жалақысына жұмсалмай, шетелге кетті.

Жақында ғана – 2020 жылы – елімізде «Жергілікті қамтуды дамытудың тікелей инвестициялар қорын» және «Мұнай-газ машинасын жасау мен сервисті дамытудың халықаралық орталығын» құру туралы айтып, қолға алды. Біріншісі, 2021 жылы Энергетика министрлігінде хабарлағандай, 10 жыл ішінде ЖІӨ-ге шамамен 270 млрд теңге мөлшерінде оң әсер етуі тиіс еді. Екіншісінің мақсаты – жаңа өндірістер мен сервистік орталықтар ашу, сондай-ақ қазақстандық жеткізушілердің мүмкіндіктерін кеңейту арқылы Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған ірі мұнай кен орындарының қажеттіліктері үшін тауарлар мен қызметтер өндірісін оқшаулау.

«Жақында мұнай-газ саласында оқшаулау құрылымы пайда болды. Мен олардың тиімді жұмыс істейтініне сенбедім, бірақ олар бізді ТШО-дағы жобаларға кіргізе алды. Ал бұған дейін біз сертификаттау үшін жылдар бойы кезекте тұрдық. Бірақ Теңіз және Қарашығанақтағы жобалар – бұл инвестициялар тұрғысынан аяқталған жобалар», – деп атап өтті Артем Слесаренко.

Бірақ ЖЭК нарығында жергілікті кәсіпорындарды құру және қолдау үшін жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Елімізде қуаттылығы 1 гигаватт болатын ірі ЖЭК-жобаларды іске асыру туралы жарияланды, ал Маңғыстау облысында «жасыл» сутегіні өндіру бойынша мегажобаның құрылысы басталады.

Соңғысын іске асыру барысында жалпы қуаттылығы 40 гигаватт болатын күн және жел электр станцияларын салу жоспарлануда – бұл ағымдағы сәтте Қазақстанның қолданыстағы энергия жүйесінен кемінде бір жарым есе артық. Жоба жылына 2 млн тоннаға дейін «жасыл» сутегі немесе 11 млн тонна «жасыл» аммиак шығаруға мүмкіндік береді.

Қазақстандық тауарлар мен қызметтерді жеткізушілерді тарту өңдеу өнеркәсібінің өсуі үшін жаңа мүмкіндіктер ашуы мүмкін. Бұл жағдайда елдің нақты өндірушілері мұнай-газ саласында инвестициялық жобаларды іске асырудан әлдеқайда көп пайда көреді.

Бірақ бұл үшін нарықты бүгін дамыту керек, дейді Слесаренко. «Қазақстанға осындай кәсіпорындар көбірек қажет. Profland қуаты бойынша 150-200 мегаватт күн электр станциялары үшін өнім шығара алады. Бірақ көп нәрсе қажет, ал нарық жоқ. Егер жеткізетін жер болмаса, неге біреу салуы тиіс? Сараптаманы пысықтайтын орын да жоқ», - дейді ол.

Жауап көбірек ЖЭК электр станцияларының құрылысында жатыр, сол кезде ғана қазіргі ойыншылар үшін өндірісті кеңейтудің, ал жаңа өндірушілер үшін нарыққа шығудың мәні болады.

Алайда, өз мердігерлерін әкелетін шетелдік инвесторлардың ұстанымы кедергі болып қала береді. Мұны станциялардың тапсырыс берушілерін қазақстандық өнім берушілермен жұмыс істеуге ынталандыратын бірнеше шараларды қолдану арқылы түзетуге болады.

Мұндай шаралардың қатарында ЖЭК-станцияларды салуға арналған аукциондар бойынша сыйақылар тетігі болуы мүмкін. Мұны мысалмен түсіндіруге болады: айталық, аукционның екі қатысушысы бір киловатт-сағатына 15 теңге бірдей тарифін ұсынады. Бірақ олардың бірі жергілікті өнім берушілерді тартуды және жергілікті қамтуды қамтамасыз етуді жоспарлап отыр, демек, оған 2 теңге – 15 орнына киловатт-сағат үшін 13 теңге тариф бойынша «шартты сыйақы» беруге болады. Ол жергілікті қамтудың арқасында жеңеді.

Осыған ұқсас тәжірибе мемлекеттік сатып алуларда қолданылады, онда «шартты» жеңілдіктер ұғымдары бар, сондай-ақ компанияның тәжірибесі мен басқа да параметрлер ескеріледі.

«Бұл әділ ойын болады. Аукционға қатысушылар жергілікті қамтуды растауы үшін өндірушілерге арнайы сертификаттар беруге болады», – деп есептейді Артем Слесаренко.

Әзірге Profland металл конструкцияларды жеткізуші ретінде күн электр станцияларын салудың бірнеше жобаларына қатысты және бұл қатысу жергілікті «Техногруппсервис» компаниясының станцияларды салуының арқасында мүмкін болды. Әдетте, бас мердігерлер шетелдік болып табылады және олар өз елдерінің жеткізушілерімен жұмыс істегенді жөн көреді.

Артем Слесаренконың пікірінше, жағдайды өзгертуге болады және өзгерту қажет. Ол жергілікті өндірушілердің үлкен артықшылықтарын атап өтеді: олардың кәсіпорындары іске асырылып жатқан ЖЭК-жобаларға жақын және жабдықты жеткізу логистикасы тезірек. Бұл ретте қазақстандық зауыттар шетелдіктерге қарағанда икемді — олар өз өнімдерін әрбір жеке жобаның жеке қажеттіліктеріне қарай өзгерте алады.

ЖЭК секторында жобаларды үлкен оқшаулау бүкіл елге тікелей пайда әкеледі. Бұл — өңдеу өнеркәсібінің кеңеюі, біліктіліктің өсуі және өндірістердегі жергілікті кадрлардың тұрақты жұмыспен қамтылуы, сонымен қатар, әрине, бюджетке алынатын салықтар. Жаһандық көшу Қазақстан экономикасы алдында жаңа мүмкіндіктер ашады және оларды елдің жалпы пайдасы үшін қолдану қажет.