Аналитика11.09.2022
Көміртексіздендіру жолында: Қазақстанның тау-кен металлургия cаласының күн тәртібі

Виктор Коваленко, Серіктес, Орталық Азия, Кавказ және Украина елдерінде климаттың өзгеруі және тұрақты даму саласындағы EY қызметтерін көрсету практикасының жетекшісі
Анар Самамбаева, Қазақстандағы тұрақты даму саласындағы EY қызметтері практикасының консультанты
2020 жылғы бағалау бойынша парниктік газдардың (ПГ) әлемдік эмиссияларының 13,5%-ы кен өндіруге және болат, алюминий, мыс, никель және кобальтты балқытуға тиесілі1. Жел және күн электр станциялары, гидроэлектростанциялар және электромобильдер сияқты «таза энергия» көздерінің бұл құрамдас бөліктері енді кен өндіру процестерінен бастап соңғы өнімге дейін бүкіл өндірістік-өткізу тізбегі бойында «таза» болуы тиіс. «Тазалық» дәрежесі бірінші, екінші және үшінші санаттағы шығарындылармен анықталады (Scope 1, Scope 2, Scope 3).
Эмиссиялардың қарқындылығы өндіріс көлеміне, нақты өнімге, қолданылатын технологияға және оның энергия тиімділігіне байланысты (1). Осылайша, энергияны тұтынудың 70%-ы көмірге тиесілі болат секторында дәстүрлі оттегі түрлендіргіш пештің көміртегі сыйымдылығы өндірілген өнімнің тоннасына шамамен 2,0 тонна CO2 құрайды. Салыстыру үшін электр доғалы пеште темірді тікелей қалпына келтіру әдісін қолданған кезде 1,4 CO2/t, ал сынықтарды қолданған кезде 0,3 CO2/t шығарылады. Алюминий өндірісінің орташа әлемдік көміртегі сыйымдылығы бір тонна металға шамамен 15,0 CO2 құрайды, бірақ гидроэлектростанциялардың энергиясына ауысқан кезде 4,0 тонна CO2 дейін төмендейді. Орта есеппен 2,6 CO2/t2 құрайтын мыстың көміртегі сыйымдылығы жаңартылатын энергияға және карьерлік самосвалдарды электрлендіруге көшу сценарийін іске асыру кезінде 80%-ға төмендеуі мүмкін3.
ТАУ-КЕН МЕТАЛЛУРГИЯ СЕКТОРЫНДА КӨМІРТЕКСІЗДЕНДІРУГЕ НЕ ТҮРТКІ?
2022 жылғы EY сауалнамасының нәтижелері бойынша тау-кен металлургия секторының халықаралық операторлары негізгі бизнес-тәуекелдер мен мүмкіндіктерді тұрақты дамудың «үш китімен»: экологиялық, әлеуметтік және басқарушылық факторлармен (ESG) және көміртексіздендірумен байланыстырады. Соңғы төрт жылдың ішінде ESG сұранысы екі еседен астам өсті. 2018 жылғы 32%-бен салыстырғанда сұралғандардың 72%-ы ESG активтер портфелін қалыптастырудағы маңыздылығын атап өтті4.
ESG факторлары инвестицияның тартымдылығы мен ұзақ мерзімді сәттілігін анықтайды. Бұрын бағаланбаған күйінде олардың маңыздылығы соңғы уақытта Перу жағалауынан Қазақстанның даласына дейін ереуілдер түрінде жиі көрінеді, бұл өндіріс көлемінде айтарлықтай шығындарға әкеледі.
Эмиссияларды төмендету мақсатында халықаралық және ұлттық реттеуді қатаңдату тау-кен металлургия саласындағы көміртексіздендірудің қозғаушы факторлары болып табылады. Осылайша, Еуропалық одақтың шаралар пакеті (Fit for 55), атап айтқанда, трансшекаралық көміртекті реттеу тетігі (CBAM) темір, болат және алюминий импорттаушылар үшін қосымша төлемдер енгізеді. Келесі жылға жеткізілетін өнімнің көміртегі сыйымдылығы бойынша міндетті есептілік туралы талапты енгізу, ал 2026 жылы өнім беруші ЕО нарығында белгіленген көміртегі бағасы бойынша өнімнің көміртегі сыйымдылығы сертификатын сатып алуға тиіс болатын тетікті толыққанды енгізу жоспарлануда. Бұл талаптар өндіріс еліндегі эмиссиялар үшін төлеген өндірушілерге ғана қолданылмайды. Салыстыру үшін еуропалық шығарын-дылар саудасы жүйесіндегі (ШСЖ) көміртектің бағасы 2021 жылдың басында СО25 тоннасы үшін 30 еуроны құрады, ал Қазақстанда баға 2022 жылғы 1 еуро/т СО2-ден 2023-2025 жылдары 15 еуро/т СО2-ге дейін өсетін болады.
Ұлттық деңгейде Қазақстан 2030 жылға дейін ПГ эмиссияларына квоталар санын қысқартуды, ал неғұрлым аз ірі кәсіпорындардың квоталанбайтын эмиссиялары үшін 2023-2025 жылдары көміртегі салығын енгізуді жоспарлап отыр. 2060 жылға дейін ҚР көміртегі бейтараптылығына қол жеткізу жөніндегі доктринада басты назар бірінші кезекте CBAM (алюминий, болат) әсер ететін өнеркәсіп бағыттарына аударылады. Құжат «жасыл» алюминий мен болат өндіру үшін қалдықтарды қайта өңдеуді арттыру, көмірді табиғи газ бен сутегімен алмастыру, технологиялық трансформация, көміртекті ұстау және сақтау тетіктері және жабдықтарды жаңғырту арқылы көміртегі ізін азайту бойынша қолда бар әлеуетті көрсетеді.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУ-КЕН МЕТАЛЛУРГИЯ СЕКТОРЫН ҚАЛАЙ КӨМІРТЕКСІЗДЕНДІРУ ҚАЖЕТ?
Осы жаңалықтардың нәтижесінде саладағы өнімнің өзіндік құнының арту қаупі бар. Осы шаралардың әсерін азайту және секторды қатаң климаттық реттеуге бейімдеу үшін бизнесті көміртексіздендіру стратегиясын әзірлеу, оны бизнестің «қосымшасы» емес, оның тиімділігінің негізгі көрсеткіші болу үшін оны компанияның барлық бизнес-процестеріне біріктіру ұсынылады.
Саланың ірі ойыншылары сандық мақсаттарды (2) және металдарды өндіру және өндіріс процесінде пайда болатын тікелей және жанама шығарындыларды азайту жөніндегі іс-шаралар жоспарын (1) мәлімдеді. Осылайша, 1 және 2-санаттағы шығарындыларды азайту үшін компания активтерінің портфелі қайта қаралады, онда аз көміртекті активтерге ерекше назар аударылады және көмірді жаңартылатын энергия көздерімен (ЖЭК) және сутегімен алмастыру, сондай-ақ оларды қолданудың әр түрлі салаларында қазбалы отын түрлерінің орнына аккумуляторлар көмегімен қайталама энергия өндіру қарастырылады. Сонымен қатар, жаңа технологияларды енгізу және операциялық процестерді жақсарту арқылы энергия тиімділігін арттыру бойынша шаралар қабылдануда, бұл көбінесе еңбек өнімділігін арттыру түрінде қосымша артықшылыққа ие.
Саладағы әр операторға арналған құралдар жиынтығы жеке, бірақ мыналарды бөліп көрсетуге болады:
• Іс-шаралар ауқымын анықтау үшін сценарийлер дайындау және күрделі әрі операциялық шығындар ағынының бағытын көрсететін өзгермелі жағдайларды ескере отырып, бизнесті көміртексіздендіру стратегиясын жасау үшін осы деректерді пайдалану;
• Көмірді жағу арқылы дәстүрлі түрде пайда болатын отын-энергетикалық тепе-теңдіктің ЖЭК пен сутегінің басым болуына қарай өзгеруі;
• Ең озық қолжетімді технологияларды енгізу арқылы өндірістің энергия сыйымдылығын төмендету (мысалы, домна пешінің орнына электронды-доғалы пеште балқыту);
• Жеткізу тізбегінде өнімді көміртексіздендіру бойынша ұқсас мақДереккөз: компанияның жария деректері саттарды көздейтін тау-кен және металлургия активтері арасында тандем қалыптастыру қаржылық ауыртпалықты бөлу үшін ғана емес, сонымен қатар 3санаттағы шығарындыларды азайту үшін де мүмкіндіктер ұсынады;
• Міндетті және ерікті көміртегі нарықтарында шығарындыларға квоталар саудасы жүйелеріне қатысу әлемде көміртегі салығын төмендету түрінде өзінің артықшылықтарына ие (Колумбия, ОАР);
• Технологиялық циклде көмірқышқыл газын екінші рет пайдалану мүмкіндігімен көміртекті ұстау және сақтау жүйелерін (CCUS) енгізу;
• Металлургиялық өндірісте шикізатты қайта пайдалану мүмкіндіктерін бақылау және анықтау үшін блокчейн технологияларын қолдану.
Қазіргі уақытта сектор кәсіпорындарында ЖЭК көмірін алмастыруды елдің энергетикасындағы ЖЭК үлесін 2030 жылға қарай 15%-ға және 2050 жылға қарай 50%-ға дейін арттырудың мемлекеттік бағдарламасымен сәтті үндестіруге болады. Бұл мемлекеттік қолдауды, инвестициялық артықшылықтар алуға және халықаралық институттардың (ЕҚҚДБ, БҰҰДБ, т.б.) қаржыландыруына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, елде пайдаланылмаған шығарындыларға арналған квоталарды сатуға арналған платформа бар, бұл CBAM іске асыру және квоталар санын азайту аясында ҚР Үкіметі қосымша пайда әкелуі және экспорт үшін трансшекаралық төлемді алып тастауы мүмкін. Тау-кен өндіру және металлургия салаларындағы болжамдар бойынша 2022-2025 жылдарға арналған көміртегі квоталарының ұлттық жоспары квоталарды әрбір келесі жылмен 1-2%-ға қысқартуды көздейді.
Қазақстанның тау-кен металлургия секторын көміртексіздендіру бойынша ілгерілеу келесідей болады деп күтілуде:
Көміртексіздендіру келесі әлемдік революцияны көмірден бас тартуды білдіреді. Әлемдік көшбасшылар энергетикалық көмір өндіруді мемлекеттік субсидиялаудың тоқтатылғанын жариялады, ал ЕО елдері эмиссияға рұқсаттар саны келесі жыл сайын біртіндеп төмендеп, көміртегі бағасы өсетінін анық көрсетті.
Соңғы бесжылдықтың қорытындылары бойынша Қазақстан мен ЕО елдері арасындағы тауар айналымы өсіп келе жатқаны анық (2021 жылы шығарылатын тауарлардың жалпы көлемінің 40%-ға жуығын құрады ), бұл ретте металдар мен олардан жасалған бұйымдардың (мыс, алюминий, металл прокаты), ферроқорытпалар мен құрамында металл бар кендердің экспорты көмірсутектерден кейін тұрақты түрде екінші және үшінші орындарды иеленіп отыр. Сондықтан тау-кен өндіру және металлургия салаларына фискалдық жүктемені төмендету, қазақстандық өнімнің еуропалық нарықта болуын сақтау және тіпті ұлғайту үшін шұғыл және тиімді шаралар қажет. Бәсекеге қабілетті болып қалу үшін салалық компаниялар серпінді тепе-теңдікке қол жеткізуге мәжбүр болады, мұнда операциялық шығындар мен күрделі салымдар жаңа немесе кеңейтілген сату нарықтарымен және қолайлы әлеуметтік климат жағдайында тұрақты инвестициялық инфузиялармен өтеледі.
«Самұрық-Энерго» АҚ Қытайдың жетекші энергетикалық корпорацияларымен ынтымақтастықты нығайтады
Қытайлық энергетика құрылысшылары Маңғыстау облысында КЭС салуда
Литвада балконға орнатылатын күн электр станцияларының танымалдығы артты
Ja Solar Әзірбайжандағы Masdar жобалары үшін 1 ГВт күн модульдерін жеткізеді
Молдовада ГЭС қалқымалы күн станциясы мен жел паркінің арқасында күшейтіледі
Қытай әлемдегі ең қуатты тікелей жетекті қалқымалы жел турбинасын таныстырды
Калифорния әлемдегі алғашқы энергиясының үштен екі бөлігін таза көздерден қамтамасыз еткен өңір болды
Иранда елдің ең ірі күн электр станциясы жұмыс істей бастады
Норвегия ауыл шаруашылығын, балық шаруашылығын және жаңартылатын көздерді біріктіретін қалқымалы жылыжайды ұсынды
Дүниежүзілік банк Әзірбайжанға $173,5 млн мөлшерінде кредит бөлуді мақұлдады
Кристалданудың жаңа тәсілі екіжақты перовскитті күн элементтерінің тиімділігін арттырды
Флоат-вольтаика: Үндістан фотоэлектрикаға түбегейлі жаңа көзқарасты сынауда
Қазақстан мен БАӘ энергетика саласындағы стратегиялық серіктестік мәртебесін растады
Еуропалық одақта алғаш рет күн энергиясы электр энергиясының ең ірі көзіне айналды
Орталықтандырылмаған ЖЭК Зимбабвенің ауылдық жерлерінде медицинаны өзгертуде
Қытай Қырғызстанда әрқайсысы 300 МВт қуатпен КЭС пен ЖЭС салады
Француз стартапы толқын энергиясы технологиясын өнеркәсіптік іске қосу үшін €2,45 млн тартты
Трамп АҚШ-та жел және күн энергиясына субсидияларды жою туралы жарлыққа қол қойды
Өзбекстанның күн және жел электр станциялары жыл басынан бері 5 млрд кВт·сағ энергия өндірді
Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказда жасыл энергетиканы дамыту үшін «Green Corridor Alliance» бірлескен кәсіпорны тіркелді