Талғат Темірханов, «Қазақстан электр энергетикалық қауымдастығы» ЗТБ Төрағасы

«Қазақстан электр энергетикалық қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігі 1999 жылдың қаңтарынан бері ширек ғасырға жуық уақыт бойы жұмыс істеп келеді. Осы жылдар ішінде ол энергетика саласының өкілдері мен мемлекеттік органдар арасында диалог жүргізіп келеді. Қауымдастық Қазақстанның энергетикалық саласын дамыту стратегиясын әзірлеу және қабылдау бойынша белсенді жұмыс жүргізуде.

Климаттың өзгеруіне қарсы тұруға бағытталған жаһандық науқан бұрын-соңды болмаған ауқымға ие болды, бұл энергетикалық секторға қысымның өсуіне әкелді. 2020 жыл жаңа бетбұрыс болды және жаңа факторлардың әсерінен бұл процесті «жеделдетті». Бүгінгі таңда біздің еліміздің энергетикалық саласы алдыңғы жылдары жинақталған, сондай-ақ жаңадан пайда болған көптеген ауқымды сын-тегеуріндермен, мәселелермен және белгісіздіктермен бетпе-бет келіп отыр.  Нормативтік-құқықтық база мен нарық құрылымындағы ауқымды өзгерістер, сондай-ақ жұртшылық пен сот инстанциялары тарапынан қысымның артуы компаниялар мен жекелеген адамдарды жұмылдыруға мәжбүрлейді.

Энергетикалық компанияларды, ақпараттық технологиялар компанияларын және басқа салаларды, сондай-ақ қаржы институттарын, тіпті жекелеген азаматтарды қоса алғанда, бизнестің «энергетикалық ауысуға» реакциясы күрделі және көп қырлы.

Қазақстан Республикасында, көмірсутектерді өндіретін басқа да көптеген ірі елдердегідей, үкімет көміртегі бейтараптғына ұмтыла отырып, бір мезгілде мемлекеттік бюджеттерді толықтыру көзі ретінде көмірсутектерден түсетін кірістерге сүйенеді. Бәсекелес мүдделер мен мақсаттардың осындай бірігуі энергетикалық көшу жолындағы проблемаларды айқындайды, сондай-ақ өндіруші елдердің энергетика саласына қысқа мерзімді және орта мерзімді перспективада шетелдік инвестициялардың тұрақты ағымының маңыздылығын атап көрсетеді.

Өндіруші сектор өнеркәсіптің 50%-ын құрайтындықтан, Қазақстан әлемдегі энергияны көп қажет ететін елдердің бірі болып қала береді. Электр энергиясын өндірудің шамамен 70%-ы әлі де көмірге тәуелді. Көмір жобаларын қаржыландырудан толық бас тарту және назарды табиғи газ бен мұнай өнімдерінен сутекті пайдалануға ауыстыру таяу перспективада көмірсутектерді экспорттаушы елдерге елеулі әсер етеді. Энергия ресурстарының әлемдік экспортында Қазақстан елеулі орын алады және оларға сұраныстың азаюы елдің бүкіл экономикасы үшін сын-тегеурін болып табылады.

Қазақстанның энергетикалық секторында компаниялардың шығындылығына, жабдықтар мен желілердің үлкен тозуына, тариф белгілеу кезінде мүмкіндігі шектеулі кадрлардың жоғары ауысуына, бизнес пен әлеуметтік саланы дамытуға арналған тарифтерде пайданың болмауына, жалақының төмен болуына байланысты елеулі проблемалар қордаланды.

Қазақстандағы энергетика саласын түрлі мемлекеттік органдар реттейді. Бүгінгі таңда Қазақстан үшін республиканың энергия кешенін дамытуды жоспарлауға жүйелі тәсілді қолдану ерекше өзектілікке ие.

Реттеудің көп бағытты моделін сақтай отырып, жалпы ел мен энергетиканы ең жағымсыз сценарийлер күтуде, олардың ішінде саланың түпкілікті тозуы және энергияға тәуелділіктің толық жоғалуы, халықаралық міндеттемелердің орындалмауы (мысалы, Климат жөніндегі Париж келісімі) болуы мүмкін.

1999 жылғы 7 қаңтарда үкіметтік емес, коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған «Қазақстан электр энергетикалық қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігі (Қауымдастық немесе ҚЭҚ) өз клиенттері алдындағы жауапкершілігін сезіне отырып, энергетика саласының өкілдері мен мемлекеттік органдар арасындағы диалог арқылы субъектілерге тәуелсіз тәуекелдерді жою үшін бар күш-жігерін жұмсайды.
 

Қауымдастық «AMANAT» партиясы және «Атамекен» ҰКП жанындағы энергетика комитеттерінің алаңдарында, сарапшылардың, кәсіпкерлердің, мемлекеттік органдар, ірі корпорациялар мен өңірлік кәсіпорындар өкілдерінің қатысуымен мемлекеттік органдардың жұмыс топтарында энергетика саласындағы: электр энергетикасы саласындағы заңнаманы жетілдіру бойынша, оның ішінде мемлекеттік органдар арасында өкілеттіктерді бөлу және техникалық нормалар мен нормативтерді бекіту және келісу, кемсітусіз қол жеткізудің техникалық шарттарын айқындау, лицензиялауды жүзеге асыру бойынша бірқатар функцияларды салалық министрлікке қайтару бойынша проблемаларды талқылайды. Бүгінгі таңда қауымдастық электр және жылу энергиясын өндіруді, беруді және жеткізуді қоса алғанда, энергетика саласындағы 100-ден астам ұйымды біріктіреді: өңірлік электр желілік компаниялар, өндіруші компаниялар, жүйелік оператор, орталықтандырылған сауда операторы, негізгі салалық ғылыми-зерттеу және жобалау институттары, энергетикалық жабдық өндірушілер, АҚШ Энергетикалық қауымдастығы және т.б.

Біздің ойымызша, энергетика саласы үшін мынадай қағидатты ұстанымдарды атап көрсетуге болады: елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, климат бойынша халықаралық міндеттемелерді орындау, энергетиканы жаңғырту және дамыту, ағымдағы тарифтік реттеу проблемаларын шешу.

Біз табиғи монополиялар субъектілерінің (ТМС), сондай-ақ энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың проблемалық мәселелерін шешу арқылы энергетика саласын дамытуға көзделеміз. Мүдделі тұлғалармен бірлесіп мемлекеттік органдарға электр энергетикасы, табиғи монополиялар және қоғамдық маңызы бар нарықтар, салық салу, энергия үнемдеу, өрт қауіпсіздігі, жаңартылатын энергия көздері, экология мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша ұсыныстар қалыптастырылады және жолданады.

Бүгінгі күні қауымдастық жылумен жабдықтау туралы бейінді заңды әзірлеу, энергетика саласындағы ҚР Экологиялық кодексінің нормаларын орындаудың проблемалық мәселелерін шешу, Қазақстан энергетикасын дамыту стратегиясын ҚР қалалары мен облыстарын дамытудың бас жоспарларына сәйкес құрамдастырылған генерациялау станцияларын (ЖЭО) дамыту жөніндегі жеке бағдарламамен бастамашылық ету, әзірлеу және қабылдау бойынша белсенді жұмыс жүргізуде, себебі бұл стратегия энергетика саласындағы ҚР Экологиялық кодексінің нормаларын орындаудың өзекті ЖЭО ретінде өңірлерді жылу энергиясымен қамтамасыз ететін әлеуметтік маңызы бар объектілер болып табылады.

Біз кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша мемлекеттік уәкілетті органдардың атына бірқатар ұсыныстар әзірледік, оларды іске асыру энергетика саласы үшін ТМС проблемалық мәселелерін шешуге мүмкіндік береді, оның ішінде өндірістік персоналдың жалақысын ұлғайту (субъект персоналының нормативтік санын және бір жыл ішінде статистика деректері бойынша қалыптасқан орташа айлық жалақыны негізге ала отырып), ТМС шеккен барлық негізделген шығындарды тарифтерге енгізу (желілерді меншікке немесе сенімгерлік басқаруға қабылдау кезінде, корпоративтік табыс салығын есепке алу кезінде және т.б.), ЖЭК дамыту, экологиялық ресурстарды іске асыру бөлігінде энергетикалық салаға теріс әсер етпей бастамалардың болуы.